10 istaknutih arhitekata SFRJ

Arhitekturu Jugoslavije karakterisali su novi, jedinstveni i često različiti nacionalni i regionalni narativi. Kao socijalistička država koja je ostala slobodna iza čelične zavese, Jugoslavija je usvojila hibridni identitet koji je kombinovao arhitektonske, kulturne i političke sklonosti zapadne liberalne demokratije i sovjetskog komunizma.

Arhitektura nastala u tom periodu, od solitera građenih u stilu međunarodne prakse, do brutalističkih "društvenih kondenzatora", manifestovala je radikalnu raznolikost, hibridnost i idealizam koji su karakterisali i samu jugoslovensku državu. Sa druge strane, same arhitekte govore istim izražajnim jezikom i isto znače u svim sredinama, od Slovenije do Makedonije.

Dužnost je nas arhitekata da napravimo zgradu koja neće štrčati u ambijentu, koja će biti lepa, koja će uz sve to da sadrži meru, podsvesnu dozu ugrađenih normi i ljubav prema gradu u kome ste rođeni i gde ste odrasli.

Ivan Antić

Ivan Antić rođen je u Beogradu 1923, a na Arhitektonskom fakultetu je diplomirao 1950. Poput većine jugoslovenskih arhitekata, karijeru je započeo u timu, zajedno sa starijim kolegama u građevinskoj radnoj organizaciji “Rad” radio je na nekim od najznačajnijih projekata u SFRJ.

U početku je projektovao male porodične kuće, ali i grupu od šest dvanaestospratnih stambenih zgrada na Zvezdari. Pored izuzetno funkcionalnih stanova, ono što karakteriše ove zgrade je upadljivo crvena boja fasada i krovovi koji nisu bili ravni kao što bi se očekivalo za vreme u kome su nastajali.

Pored neospornog talenta, Antić je bio jedan od onih stvaralaca koji su spremni da stalno uče i čini se da je upravo ta kombinacija talenta i želje za znanjem dovela do toga da njegova dela ostanu prepoznatljiva po perfekciji kojom su izvedena. Ne možete ga prepoznati po detaljima, po tragovima koji su već negde ostavljeni, ali ga zato možete slediti u njegovoj fascinantnoj domišljatosti.

Antićev opus je ogroman, ali mnogi njegovim najznačajnijim delima smatraju Muzej savremene umetnosti u Beogradu, za koji je dobio Oktobarsku nagradu 1965. i Spomen-muzej “21. Oktobar” u Šumaricama.

Obe građevine je projektovao zajedno sa arhitekticom Ivankom Raspopović i zahvaljujući njima je dobio Sedmojulsku nagradu za životno delo 1969. godine, kao i članstvo u Srpskoj akademiji nauka i umetnosti.

Sedamdesetih i osamdesetih godina izgradio je i druge prepoznatljive građevine:

• Sportsko-rekreativni centar "25. maj"
• "Dom pionira" sa pozorištem u Takovskoj ulici sa zgradom RTS-a
• pozorište "Duško Radović"
• hotel "Breza" u Vrnjačkoj Banji
• zgradu Zubne poliklinike
• Spomen-dom novinske kuće "Politika"
• Plivački centar u Poljudu u Splitu
• Sportsko-rekreativni centar "Pinki" u Zemunu
• hotel "Narvik" u Kikindi i mnoge druge građevine.

U vreme ekspanzije staklenih fasada, Antić je sledio zahteve investitora i projektovao poslovnu zgradu Jugopetrola i hotela Hajat.

Rođen 1928. u Kremnima kod Užica, Ivan Štraus je odrastao u Banjaluci, a arhitekturu je diplomirao 1958. na Tehničkom fakultetu u Sarajevu. Dvadeset dve godine radio je za Arhitekt studio u Sarajevu okrenut uglavnom projektovanju naselja, zdravstvenih, turističkih, ugostiteljskih, privrednih, školskih i društvenih objekata.

Njegove najznačajnije realizacije uglavnom su vezane za Sarajevo, ali i Beograd, gde je njegov najpoznatiji projekat Muzej vazduhoplovstva pri aerodromu Beograd, a par projekata je imao i u Adis Abebi.

Štrausova srhitektonska remek-dela i neiscrpna kreativnost su oblikovali jednu graditeljsku epohu u glavnom gradu BiH, a napisao je i značajnu knjigu “Nova bosanskohercegovačka arhitektura”.

U gradu na Miljacki podigao je neke od najreprezentativnijih objekata iz perioda jugoslovenske arhitekture:

• “Naselje sunca”
• hotel Holiday Inn
• Poslovno-tehnički kompleks zgrada UNIS
• Zgrada Elektroprivrede BiH
• Trgovački centar u naselju Grbavica 2
• Press-centar na Bjelašnici, koji je  u potpunosti uništen tokom rata devedesetih.

Sam Štraus je poslednje godine svog života proveo u relativnom siromaštvu zbog procesa koji je pokrenuo protiv današnjih vlasnika UNIS-ovih tornjeva zato što se nisu pridržavali njegovih prvobitnih planova tokom rekonstrukcije, pa je proces izgubio. Zahtevi vlasnicima da mu se oprosti dug zbog izgubljenog slučaja jednoglasno su odbijeni.

Mihajlo Mitrović, koga mnogi nazivaju srpskim Frenkom Lord Rajtom, rođen je 1922. u Čačku, a na Arhitektonskom fakultetu u Beogradu diplomirao je ubrzo nakon Drugog svetskog rata 1948.

Kao stipendista Ujedinjenih nacija 1950. boravio je u Francuskoj i Danskoj. Radio je u Urbanističkom zavodu Srbije i uradio urbanističke planove za Zaječar, Trstenik, Pirot, Niš, Banju Koviljaču, Lazarevac, Vrnjačku Banju. Bio je direktor “Projektbiroa” od 1961. do 1981. i generalni sekretar Saveza arhitekata Jugoslavije i potom predsednik Saveza arhitekata Srbije. Pored toga što je od 1989. bio redovni profesor na Fakultetu primenjenih umetnosti, bavio se i arhitektonskom publicistikom i kritikom.

U zagrebačkom Oku imao je svoju kolumnu od 1983. do 1989. a u Politici je kolumnu pisao više od 40 godina. Pisao je i za NIN u periodu od 1974. do 1983, a autor je i značajnih knjiga: Novija arhitektura Beograda, Sve je arhitektura i Na kraju veka.

Priznanja i nagrade koje je dobio gotovo je nemoguće prebrojati, a najprestižnije arhitektonsko priznanje u SFRJ, Saveznu nagradu za arhitekturu Borba, dobio je za projekat Geneksove kule, koju mnogi smatraju njegovom najznačajnijom građevinom.

Međutim, iza njega je ostalo više od sto reprezentativnih zgrada među kojima su:

• poslovna zgrada Energoinvesta
• stambeni blok u Zahumskoj ulici
• hotel Putnik u Beogradu
• Omorika na Tari
• Narcis na Zlatiboru
• Zlatna truba u Guči
• Gučevo i Podrinje u Banji Koviljači i mnogi drugi…

Ono što karakteriše njegove objekte jeste prepoznatljivost, što nije čest slučaj u arhitekturi Coca-Cola socijalizma. Svojevrsnim pečatima, bogatim po shvatanjima i racionalnosti, Mitrović sva svoja dela obeležava trajno, zauvek. Nijedno njegovo ostvarenje, verovatno upravo iz tog razloga, ni danas nije izgubilo aktuelnost i ne ostavlja nas ravnodušnim.

Njegov najznačajniji projekat iz postjugoslovenske ere je Crkva Sv Vasilija Ostroškog na Bežanijskoj kosi.

Većina arhitekata sa predubeđenjem veruje da je sasvim prirodno prirodu slediti arhitekturom. Međutim, Julije de Luca jedan je od onih koji misli drugačije, njegova arhitektura pre svega je izraz umetničke transpozicije prostora.

Rođen 1929. u Iloku, diplomirao je na Arhitektonskom fakultetu u Zagrebu 1954. godine, a postdiplomske je završio kod profesora Draga Iblera u Majstorskoj radionici za arhitekturu.

Godine 1969. dolazi u Industrijski projektni zavod Zagreb, koji se do njegovog dolaska uglavnom bavio projektovanjem većih industrijskih objekata (silosi, skladišta i slično) i uvodi nove čisto arhitektonske programe. Hotelski objekti, turistička naselja, rekreacioni centri, objekti društvenog standarda, naselja, sve to postaje predmet novog IPZ-a.

Graditeljski vešto, koketirajući čas sa severnjačkim brutalizmom, čas sa mediteranskim neobarokom, de Luca stvara niz prepoznatljivih objekata duž Jadranske obale. U kontekstu istorije jugoslovenske, i potom hrvatske arhitekture, njegov projekat porečkog hotela Neptun iz 1968. predstavlja antologijsko ostvarenje, od pejzažnosti njegove fasade, preko urbanističkog koncepta prostora do detalja u enterijeru.

Iako je njegov opus izuzetno širok, de Luca je najveći doprinos dao na polju turističke arhitekture, koja je u zamahu šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka.

U tom periodu, on projektuje čitav niz hotela, turističkih naselja i plažnih objekata od kojih su najpoznatiji Neptun, Lanterna, Kristal, Rubin, Dijamant, Zagreb i Pical u Poreču, ali i hotel Internacional na Rabu, Belvedere u Dubrovniku, poslovno-trgovački centar u Vinkovcima, stambeno naselje Kijac na Krku, ali i mnogi drugi.

Dobitnik je brojnih nagrada i priznanja, ne samo u Jugoslaviji već i šire. Na Svetskom bijenalu u Sao Paolu dodeljena mu je počasna nagrada za porečki hotel Kristal. Kao i većina jugoslovenskih arhitekata sa ove liste, dobitnik je i najznačajnije nagrade za arhitekturu u SFRJ, Borba, ali ju je vratio 1991. povodom srpskog napada na Hrvatsku.

Ninoslav Kučan diplomirao je 1951. na arhitektonskom odeljenju Tehničkog fakulteta u Zagrebu, na kome je od 1953. do 1956. radio kao asistent Zvonimira Vrkljana od koga je, kao i od drugih učitelja poput Zdenka Strižića, Vladimira Turina ili Antuna Ulricha, prihvatao samo ono što je odgovaralo njegovom temperamentu.

Možda bi termin “animacija prostora” najviše pristajao Kučanovom stavu da se građenjem moraju poštovati zatečena stanja i već formirani ambijenti, prirodni i ljudski. Svojim objektima koji govore isključivo unutrašnjom funkcijom, PTT centrima u više mediteranskih gradova ili robnom kućom u Rijeci, Kučan naglašava koliko je važno imati osećanje mere čak i onda kada arhitekta želi da se nametne bezmernošću i veličinom.

U početku zajedno sa svojim uglednim profesorima izrađuje mnoštvo konkursnih radova i neka posebno zapažena arhitektonska ostvarenja, od kojih je među prvima stakleni izložbeni paviljon na zagrebačkom velesajmu, koji projektuje zajedno sa Aleksandrom Dragomanovićem. Po završetku sajma, paviljon je prebačen u centar Zagreba gde je postao Modna kuća i odjednom se prozračni stakleni paviljon našao u složenom kontekstu sa istorijskim masovnim zgradama u okolini, ali je nažalost kasnije izgoreo u požaru. Najpoznatije Kučanovo delo u Zagrebu tako ostaje Palata Pravde građena u periodu od 1961. do 1970.

Kučan 1969. odlazi u Rijeku, zapošljava se u “Rijekaprojektu”  gde postaje jedan od vodećih arhitekata i gde počinje njegov kreativni uspon. Tada nastaju i njegova najznačajnija ostvarenja poput robne kuće Rijeka RI, PTT centar u Kozali, Telefonsko-telegrafski centar u Puli, stadion kantrida u Rijeci, Hotel Lika u Gospiću, stambena zgrada Vulkan sa 80 spratova u Rijeci i brojni drugi stambeni i javni objekti širom Istre.

Stambena arhitektura predstavlja bitan segment njegovog stvaralaštva opsežno obuhvaćenog monografijom “Ninoslav Kučan - Između moderne i postmoderne arhitekture”.

Boris Magaš, poput Kučana, nakon diplomiranja 1955. na Tehničkom fakultetu u Zagrebu radi kao asistent više od deset godina tokom kojih zajedno sa kolegama Edom Šmidihenom i Radovanom Horvatom projektuje Muzej oslobođenja u Sarajevu, što mu širom otvara vrata tadašnjeg tržiša, nakon čega projektuje nekoliko hotela na Jadranskoj rivijeri poput hotelskog kompleksa Haludovo u Malinskoj, na Krku ili Solaris u Šibeniku, koji mu je doneo nagradu Borba.

Ipak, projekat koji je obeležio njegovo stvaralaštvo je stadion "Poljud" u Splitu, izgrađen 1979. za potrebe Mediteranskih igara. Ovim projektom, Magaš je privukao pažnju ne samo regionalne, već i svetske javnosti. Uticaj ovog stadiona kasnije se može videti na mnogim svetskim stadionima od Italije, preko Grčke, pa sve do Japana, jer forma školjke u kojoj je koncipiran stadion odaje utisak povezanosti sa okruženjem i deluje veoma atraktivno u prostoru. Kako arhitektonski, tako i tehnički, taj stadion predstavlja remek delo, od smelosti konstrukcije do same izvedbe preko osvijetljenosti, koja je za to doba bila nepojmljiva u projektovanju sportskih objekata.

Ovim projektom, kao i svim ostalim, Magaš potvrđuje da je arhitekta koji se služi razumom i razvija objektivan i naučni pristup prema svakom zadatku, koristeći se intelektualnom hrabrošću. Ono što je karakteristično za sve njegove objekte, jesu oblikovna razigranost i konstruktivno smela rešenja.

Ubedljivije nego mnoge druge arhitekte jugoslovenskog perioda, Magaš otkriva monumentalne dimenzije arhitekture prenoseći ih na ljudski prihvatljiva merila. Nebitno je to što ćemo u jednom stadionu videti gigantsku školjku koja kao da je izašla iz mora da bi se protegla na mediteranskom suncu, bitno je to što je Magaš arhitekta koji poput vajara prenosi prostorne okvire iz jedne mikroklime u drugu, pokazujući istovremeno i to kako je monument otvorenog prostora isto što i monument zatvorenog prostora.

U vezi sa svim ovim od ogromnog je značaja i njegov teoretski rad sublimiran u knjizi “Misli o arhitekturi”, koja na više od 300 strana objedinjuje 40 ključnih Magašovih tekstova.

Milan Mihelič bio je vodeći arhitekta Ljubljanske arhitektonske škole u drugoj polovini 20. veka. Diplomirao je 1954. u Ljubljani, ali je veliki uticaj na njegov rad imalo i jednogodišnje studiranje u Pragu.

Bio je učenik Edvarda Ravnikara, koji je zajedno sa svojim učenicima preuzeo ključne zadatke u posleratnoj obnovi i rekonstrukciji Jugoslavije, posebno Slovenije. Ono što odlikuje Miheličev rad jesu prefinjene osnove građevina i detalji koji su uglađeni do savršenstva. Osećanjem za racionalno, prolazeći kroz Korbizijeova nadanja ili bauhausovsku didaktičnost, on proširuje poglavlje jugoslovenske arhitekture otvoreno školom Ravnikara.

Mihelič je najpoznatiji je verovatno po paviljonima A, B i C na Gospodarskom raštavišču, od kojih su druga dva njegovi samostalni projekat, dok je prilikom izgradnje prvog bio koautor.

Pored toga, u Ljubljani je projektovao i Stambeni toranj RTV Ljubljana, Poslovnu zgradu Konstrukta, poslovni toranj Na bavarskom dvoru, robnu kuću  Slovenijales, Međunarodnu automatsku telefonsku centralu i brojne druge poslovne i stambene zgrade, ali i nekoliko privatnih stambenih kuća.

Prema njegovim projektima izgrađene su moderne robne kuće Market u Osijeku i Stoteks u Novom Sadu, kao i stambene višespratnice u Vukovaru. Autor je i jedne od najreprezentativnijih slovenačkih crkava modernog doba, župne crkve Sv.Duha u Stožicama.

Vrencoski je diplomirao na Arhitektonsko-građevinskom fakultetu 1963, ali je značajan deo prakse, poput Miheliča, obavio kod Ravnikara u Ljubljani. Hajlajt karijere ostvario je u Prilepu u Zavodu za urbanizam, projektovanje i studije. Uspešno je pobeđivao na konkursima u tom delu SFRJ, kao i sve druge arhitekte na prostoru na kom su egzistirali.

U velikoj meri projektovao je  privatne kuće, ali i više javnih objekata. Motel u rekreacionom centru Makedonski brod, Ekonomski fakultet Prilep, Dom za stara i iznemogla lica Prilep, poslovn zgrada Makedonija tabak u Skoplju. Najzapaženiji projekat bio je Ekonomski fakultet u Skoplju, za koji je dobio nagradu Borba i najznačajnije makedonsko priznanje 11. oktobar.

Vrencoski se u velikoj meri oslanja na lekcije iz prošlosti, na tradiciju, što nije čest slučaj kod arhitekata jugoslovenske ere. Odmereno se vraćao izvorima iz makedonske prošlosti i uzimao najbolje. Spoj modernog i tradicionalnog kod njega je neprimetan, a delotvoran. Objekat Samoupravnih interesnih zajednica u Kruševu blistav je primer spoja tradicionalnog i modernog i predstavlja zenit kojim on nastavlja polet koji je započeo u Prilepu, ohrabren uspehom u Skoplju. Vrencoski nas poziva na dijalog sa prošlošću za koje njegova arhitektura može biti dobar podsticaj.

Zlatko Ugljen, jedan je od retkih arhitekata koji su gradili posleratnu Jugoslaviju i stvarali jugoslovensku arhitekturu, a koji je još uvek među nama. Rođen 1929. u Mostaru, diplomirao je na Tehničkom fakultetu u Sarajevu 1958. Na istom fakultetu je radio kao asistent od 1962, kao vanredni profesor od 1975. i kao redovni od 1985. Bavio se praktično svim problemima profesije, od teorije, urbanizma i arhitekture do industrijskog dizajna.

Ono što je karakteristika njegovog rada jeste, kao kod Vrencoskog, traženje uporišta u bogatstvu tradicionalnih modela, volumena, elemenata i materijala. Ugljanin, međutim, to radi vrlo smelo i upečatljivo stvarajući uvek novi osećaj duboke tradicije, pretočen u novu graditeljsku pojavnost, što je posebno vidljivo na rezidencijalno-stambenim objektima na Tjentištu i hotelima Bregava u Stocu i Ruža u Mostaru, koje projektuje inspirisan starim letnjikovcima ili drevnom čaršijom.

Projektovao je još i zgradu Narodnog pozorišta u Zenici, hotel Vučko na Jahorini podignut povodom Olimpijskih igara 1984, ali su tu i brojni drugi objekti privredne, turističke, stambene, sportske, rekreativne, reprezentativne i sakralne namene kojima je dao poseban doprinos bosanskohercegovačkoj moderni. Posle raspada SFRJ, uglavno projektuje sakralne objekte i to uporedo i islamske i katoličke, ponovo se oslanjajući na tradiciju, ali u potpuno modernom duhu.

Marko Mušič, uz Ugljena je jedini sa ove liste među živima. Istina, on je i mlađi desetak godine od svakog od njih, rođen je 1941. Diplomirao 1965. kod Ravnikara. A kao stipendista Fordove fondacije boravio je u ateljeu L. I. Kahna 1969.

Osvojio je brojne nagrade za konkursne projekte, a među najpoznatije realizacije spadaju Centralna železnička i autobuska stanica u Ljubljani, Univerzitetski centar u Skoplju, Hotel Kompas u Bohinju, Spomen dom u Kolašinu, Dom Kulture u Bitolju, Vojni centar medicinske rehabilitacije u Rimskim Toplicama, Dom revolucije u Nikšiću, Spomen park u Jajincima kod Beograda…

Zanimljiv podatak u kontekstu aktuelne teme vezano za gradnju nacionalnog stadiona i ni pomena o izgradnji opere, Mušič je 1971 osvojio nagradu za projekat beogradske opere.

Mušič spada u arhitekte sanjare, ali one koji i kada sanjaju ne beže od realnosti. Njegove realizacije objekata u kolašinu, Bosanskom Šamcu i Nikšiću, pratile su vredne publikacije osobenog dizajna i stava. Mušić u jednoj od njih navodi:

U prirodi arhitekture postoji borba između sadržine, namene, objektivnih i tehničkih zahteva, s jedne strane, i vanjskog izraza ili umetničke forme, sa druge strane. Umetnička forma po svojoj prirodi može sadržinu izraziti samo simbolički.