Autentičnost istorije u savremenom istorijskom romanu

Anais Nin je jednom prilikom izjavila: „Pišemo kako bismo okusili život dva puta – u trenutku i u retrospektivi“ što bi moglo biti primenjivo kao opis svakog književnog dela, pogotovu istorijskog romana kao njegove posebne vrste.

Iako istorijski roman suštinski nikada nije „izlazio iz mode“ poslednjih godina je postao baš in. Njegova popularnost porasla je uporedo sa popularnošću koju postižu serije sa ovom tematikom. U prilog tome govori i činjenica da je većina najatraktivnijih romana ubrzo nakon objave i ekranizovana.

Šta je istorijski roman?

Istorijski roman je književna vrsta čiji je suštinski element to što se radnja odvija u ambijentu koji je smešten u prošlost i prikazuje način života, društvene prilike i druge detalje određenog istorijskog perioda.

Autori ovih romana često se odlučuju da istraže određenu istorijsku ličnost i pokušaju da proniknu u umove onih koji su oblikovali svet u kome živimo. Na taj način omogućavaju čitaocu da bolje razume kako su ti ljudi odgovarali na okolnosti epohe u kojoj su živeli i delovali.

Istorija istorijskog romana

Istorijski roman kao savremena književna vrsta temelji se na delima ser Voltera Skota i njegovih savremenika iz prve polovine XIX veka kao što su Onore de Balzak i Lav Tolstoj.

Međutim, književna dela inspirisana istorijskim prilikama sežu mnogo dalje u prošlost i imaju tradiciju u većini kultura. Još u starom veku su i na Zapadu i na Istoku nastali brojni epovi i drame koji opisuju istoriju za savremenu publiku i utiru put istorijskom romanu.

Veliki broj istoričara smatra da je Platon kroz mit o Atlantidi postavio temelje istorijskog žanra u književnosti.

Iz tog perioda je posebno značajan helenski istorijski roman koji se nadovezuje na značajne istorijske ličnosti i događaje tog perioda. Najpoznatiji su Roman o Aleksandru Velikom koji se pripisuje Pseudo-Kalistenu i Roman o Trojanskom ratu čiji je autor nepoznat.

Ni jedan ni drugi nisu klasična istorijska dela, zato što njihovi autori slobodno interpretiraju istorijsku građu dodajući joj pojedinosti koje nisu istorijski utemeljene.

Problem autentičnosti

Istorijski roman je česta tema debata zbog nedostatka autentičnosti i pitanja verodostojnosti istorijskih podataka koji se u određenom delu iznose, odnosno obrađuju.

Mnogo je onih koji veruju da dobar istorijski roman nije samo onaj koji privlači pažnju lepom i zanimljivom pričom, već onaj koji je adekvatno smešta u kontekst vremena u kome se dešava i koji ne izvrće istorijske događaje koje obrađuje. Međutim, preplitanje fikcije i faktografije je u književnosti sasvim legitimno.

Postoje naučnici koji nisu usko vezani za ovu oblast, ali tvrde da apsolutna istorijska istina i nepristrasnost ne mogu postojati, zato što u sve što se tiče prošlosti mi unosimo svoja savremena mišljenja, predrasude i iskrivljenja šta god da radimo, a pogotovu ukoliko o njoj pišemo.

Iz takvog ugla posmatranja, mogli bi zaključiti kako istorijski romani nikada ne mogu biti stoprocentno istiniti.

Postojanje glavnih događaja i njihovi ključni akteri obično su precizno dobro dokumentovani, zbog čega se smatraju istinitim, ali sporedni detalji, misli i istinski motivi ličnosti, retko mogu biti u potpunosti poznati autoru i u velikoj meri su plod njegove mašte.

Upravo ta nemogućnost da budu potpuno tačni omogućava piscima stvaranje istorijske fikcije, ali je ona za autora mač sa dve oštrice - jer ne sme da se ogreši o istinu, a mora maštom da izgradi priču koja će čitaocu biti zanimljiva.

Uz svu slobodu koju imaju da popune praznine koje je ostavila istorija, autori istorijskih romana sami biraju koliko tačni i verodostojni žele da budu.

Različit stepen verodostojnosti

Postoje istorijske knjige kod kojih su sve navedene činjenice relevantne sa referencama na manje detalje oko kojih postoje kontroverze. Međutim, postoje i istorijski beletristički romani kod kojih autori uzimaju iz istorijskih dokumenata određene datume, lokacije, ljude i događaje, pa ih prepričavaju dodajući nepostojeće ličnosti, misli, namere i manje detalje.

Suštinski, u odnosu na stepen autentičnosti istorijske romane bismo mogli podeliti u tri kategorije:

1. knjige koje su maksimalno verne istoriji, obično o ljudima i događajima koji su stvarno postojali;
2. knjige o izmišljenim likovima koji žive u istorijskim okruženjima i kulturama;
3. knjige koje se temelje na istoriji, ali se udaljavaju od nje zarad autorove priče.

Knjige prve kategorije su istorijski najpreciznije. Njihovi autori detaljno istražuju kulturu određenog vremenskog perioda, pojedince na koje se roman fokusira i događaje koje opisuju u romanu. Zatim dramatizuju istoriju u novom obliku. Neke stvari moraju da izmisle, jer koliko god imali autentičnu istorijsku građu za određene događaje iz prošlosti, nemoguće je u potpunosti obuhvatiti misli, osećanja i motivacije svakog pojedinca, kao što nije uvek moguće znati za svakog sudionika događaja. Dakle, čak i zaista tačni istorijski romani sadrže neke fiktivne aspekte.

Druga kategorija istorijskih romana su knjige koje nisu ni izuzetno tačne ni krajnje netačne. Najčešće se to radi kroz priče koje koriste kulturu izabranih vremenskih perioda sa izmišljenim likovima i događajima. Ponekad će biti poznata osoba, mesto ili događaj koji služe kao polazište, dok će celu priču autor nadograđivati svojom maštom. Ili što bi rekla Hulija Navaro, jedna od najpopularnijih savremenih spisateljica romana sa istorijskom tematikom:

Ne pišem istorijske romane, pišem priče o ljudima, a za istorijom posežem samo da bih objasnila ono s čim se moji junaci suočavaju.

Treću kategoriju čine romani u kojima su radnje i likovi tek zasnovani na istoriji, dok je čitavo delo produkt autorove fikcije. U ovim romanima pisci su najčešće samo inspirisani istorijskim događajima i slobodno ih kreiraju.

Basarina istorijska fantastika

U kontekstu autentičnosti istorijskih romana, srpska savremena književnost predstavlja izuzetno inspirativan teren za kritiku kako autora, tako i kritičara njihovih dela.

Ono što nikome ko prati srpsku književnu scenu nije moglo da promakne, jeste udar kritičara, i u velikoj meri istoričara, na Svetislava Basaru i njegovo izvrgavanje ruglu srpske mitomanije i razobličavanje brojnih istorijskih kontroverzi, kao i onih koje su uvreženi deo biografija brojnih istorijskih ličnosti sa ovih prostora.

Sa tim u vezi, posebno su se našli na udaru njegovi romani „Početak bune protiv Dahija“ i „Kontraendorfin“ za koga je dobio i Ninovu nagradu za 2020.

Nesporno jeste da Basara ne interpretira istoriju uvek sasvim verodostojno, ali on i nije istoriograf da bi to činio. Štaviše, Basara je tipičan predstavnik istorijske fantastike i kao takav nema obavezu da poštuje tok istorije. Naprotiv. Ima puno pravo da svesno krivotvori istorijske činjenice, jer roman fantastike i apsurda, a Basara baš takve piše, nije mesto na kome se istorija uči već sagledava iz jednog drugog, pomerenog, ugla.

Draškovićeva pseudoistorija

Sa druge strane, odbrana slobodnog interpretiranja istorije, koja je primenjiva na Basarino delo, ne bi se mogla u potpunosti primeniti, recimo, i u slučaju Vuka Draškovića koji se takođe našao na udaru kritike zbog svog romana „Aleksandar od Jugoslavije“, po kome je nedavno snimljena i istoimena serija.

Razlog je taj što je delo pisano u formi biografije, pri čemu sam autor u svojim medijskim pojavljivanjima i intervjuima tvrdi kako se u bacanju novog svetla na jednog od najkontraverznijih vladara jugoslovenske, pa i srpske, istorije oslanja na istorijske izvore, na zvanična dokumenta i svedočenja tog doba. Time Drašković sam sebi oduzima pravo na odbranu njegovog dela pozivanjem na fikciju u trenutku kada otkrivamo da izvesni Luka Jovanović Mesečina, blizak kralju Aleksandru, a čije dnevničke zapise Drašković navodno koristi kao glavni izvor za svoj roman, zapravo ne postoji.

Vuku Draškoviću nije prvi put da se poigrava istorijom u svojim romanima što je njegovo legitimno pravo, ali su kod Aleksandra od Jugoslavije, kao i njegovog poslednjeg romana „I grob i rob“ evidentne pompezne izjave kojima se trudi da naglasi njihovu istorijsku utemeljenost što mnogi dovode u vezu sa njegovom političkom ideologijom. Naime, Drašković je političar koliko i književnik i možda u tome treba tražiti objašnjenje za činjenicu da na sebe navlači epitet pseudoistoričara.

Istorija se ne uči iz romana!

Romani poput Draškovićevih, pogotovu oni koji se pozivaju na izvore koji su bili tajni, zabranjeni, skrivani ili zaboravljeni kod istoričara uvek izazivaju sumnju. Sa tim u vezi, autor i kada ima takvu nameru ne može obmanuti one koji poznaju materiju. Osim toga, obrazovani ljudi vrlo dobro znaju da istorijski roman nije isto što i istorija, odnosno istorijski udžbenik.

Istorijski roman se piše iz istorije, a ne stvara se istorija iz istorijskog romana.

Međutim, u narodu sklonom mitomaniji, pri čemu manje od 20% stanovnika poseduje više ili visoko obrazovanje, nije nemoguće da istorijska neistina iz književnosti prodre u nauku, te da među samim narodom bude usvojena kao istinita.

Pet najtraženijih istorijskih romana u ovom trenutku, na osnovu lista najznačajnijih izdavača i knjižara u Srbiji, su:

1. Zidanje ambisa – Branislav janković

2. Zamalek – Dejan Tijago Stanković

3. Aleksandar od Jugoslavije – Vuk Drašković

4. Veliki rat – Aleksandar Gatalica

5. Oko otoka – Vanja Bulić

Pseudoistorija, istorijske zablude i mitomanski iskazi najlakše se primaju tamo gde dominiraju konzervatizam i nedovoljno znanja, pogotovu ako su laskavi narodnom ponosu.

Sa tim u vezi, kod nas je bilo puno pokušaja da se romanima sa istorijskom tematikom, poput epske poezije, prekraja istorija, a to niti je svrha, niti bi smelo da bude cilj književnosti.

Kao što ona nije ni ta koja bi trebalo da nas uči istoriji, jer uloga istorijskog romana nije da jača istorijsku svest i znanje jednog naroda, već tome služi istorijska nauka.

Fotografije: Giammarco; Ervo Rocks; Jilbert Ebrahimi; Sixteen Miles Out