Svi beogradski gradonačelnici

Beograd je grad turbulentne prošlosti koju su stvarali i trasirali mnogi, pogotovu oni koji su ga vodili. Formalno nisu svi nosili titulu gradonačelnika, ali kako god da su se u datom trenutku zvali -  upravitelji varoši u kneževskoj i kraljevskoj Srbiji ili predsednici opštine u socijalizmu - bili su na čelu prestonice i kao takvi ušli u istoriju, čak i ukoliko za nju nisu ništa epohalno uradili.

Lista beogradskih gradonačelnika je dugačka. Na današnji dan ih je 78 ukoliko računamo i vršioce dužnosti gradonačelnika, ali su tek retki izveli krucijalne intervencije na licu i funkcionalnosti grada kako bi po tome ostali upamćeni.

Ko je gradonačelnik?

Gradonačelnik predstavlja i zastupa grad i vrši izvršnu funkciju u Gradu Beogradu.

Tako glasi formalan opis funkcije, a nadležnosti onoga koji je obavlja su: da predstavlja i zastupa grad, neposredno izvršava i stara se o izvršavanju odluka i drugih pravnih akata Skupštine grada, da predlaže način rešavanja pitanja o kojima odlučuje Skupština grada, usmerava i usklađuje rad Gradske uprave, donosi pojedinačne akte za koje je ovlašćen zakonom, Statutom ili odlukom Skupštine, vrši i ostale poslove utvrđene Statutom i drugim aktima grada i, naravno, naredbodavac je za izvršenje budžeta. Važi za treću najjaču funkciju u Srbiji, posle predsednika i premijera.

Prostim jezikom rečeno, gradonačelnik kao čelna osoba grada trebalo bi da se postara da život u njemu bude što bolji i kvalitetniji. Neki beogradski gradonačelnici su u tome uspeli, a neki ne. Razlozi za neuspeh su brojni, od spoljnih faktora kao što je rat preko unutrašnjih kao što je ekonomija do toga da se neki na toj funkciji jednostavno nisu snašli.

Predsednik opštine i upravitelj varoši

Nakon što je na samom početku XIX veka, Prvim srpskim ustankom, Beograd oslobođen od Turaka, prošlo je par decenija do trenutka u kome je ozvaničen kao prestonica Srbije.

Zvanično, Beograd je glavnim gradom proglašen 25. aprila 1840. godine, ali je prvog gradonačelnika dobio dve godine ranije.

Godine 1838. formirana je Beogradska opština kao civilna grana administracije i nosilac samouprave, i Uprava grada Beograda kao policijska služba i produžena ruka centralne vlasti sa sedištem u zloglasnom zatvoru Glavnjača, koji se nalazio na današnjem Studentskom trgu.

Te godine na mesto predsednika opštine i upravitelja varoši beogradske imenovan je Ilija Čarapić i ušao u istoriju kao prvi zvanični gradonačelnik Beograda.

Vojvoda, sin ustanika i prvi gradonačelnik

Ilija Čarapić bio je, što bi se danas reklo, rođeni Beograđanin i sin legendarnog ustaničkog vojvode Vase Čarapića, koji je tokom bitke za Beograd 29. novembra 1806. poginuo kod Stambol-kapije. Od oca je još u 18. godini nasledio vojvodsku titulu, postavši vojvodom gročanske nahije.

Čarapić se na čelu prestonice zadržao manje od godinu dana i ne zna se puno o njegovom delovanju tokom mandata, osim da je u to vreme Beograd započeo besplatnu dodelu terazijskih placeva za izgradnju kuća. Novom vlasniku je bilo omogućeno da sam bira veličinu placa uz još niz pogodnosti, ali je interesovanje građana bez obzira na to bilo zanemarljivo, jer su Terazije u to vreme bile periferija.

Čarapića je zamenio Miloš Bogićević, takođe sin ustanika - Antonija Bogićevića, ali je njegov mandat trajao još kraće, svega četiri meseca. Sinove ustanika na čelu Beograda zamenio je Mladen Žujović, u istoriji poznat i kao otac čuvenog srpskog geologa, osnivača geološke nauke i predsednika Srpske kraljevske akademije, Jovana Žujovića. Vodio je glavni grad do kraja 1841. nakon čega je ukinuta lokalna samouprava i narednih 15 godina nije postojala gradska funkcija ekvivalentna današnjem gradonačelniku.

Kratki mandati beogradskih gradonačelnika

Tek 1855. godine za novog čelnika prestonice imenovan je Stojan Delimirković, ali je i on stolovao svega nekoliko meseci, nakon čega je ova pozicija ponovo ukinuta na deset godina.

Grad je kratko vodio i Jovan Smiljanić, koji je na to mesto došao 1866. nakon čega više neće biti ukidanja pozicije gradonačelnika, ali će biti čestih smena na njoj. Do 1879. kada je na to mesto došao Živko Karabiberović, na poziciji gradonačelnika se promenilo čak deset ličnosti.

Gradonačelnici Beograda u proseku su vladali po 2,5 godina

Karabiberović se u istoriju upisao i kao prvi beogradski gradonačelnik koji je grad vodio dva puta, u dva različita mandata 1879-1884. i 1887-1889. Oba su ispunjena brojnim aferama, ali je uspeo da reši i mnoga pitanja značajna za život Beograđana, pa je tako ostao zaslužan za izradu planova nivelacije, vodosnabdevanja, projekta kanalizacije i saobraćaja. Tokom njegovog mandata počela je gradnja pruge od Beograda ka Nišu, te je u skladu sa tim izgrađen Železnički most na Savi i Glavna Železnička stanica na Savskom trgu.

Bilo je i drugih gradonačelnika koji su na toj poziciji bili dva puta kao što je Mihailo Bogićević, sin drugog beogradskog gradonačelnika Miloša Bogićevića, zatim Nikola Pašić, Nikola Stevanović, Mihailo Marjanović, Kosta Glavinić i Đurica Jojkić.

Jedini koji je grad vodio čak tri puta bio je Milovan Marinković (1891-1892, 1893-1894. i 1901-1902).

Najkraću vladavinu Beogradom zabeležio je Čačanin Filip Filipović, poznati pripadnik radničkog pokreta, za koga se vezuje i nastanak prvog grafita u Beogradu 1920.godine, na kome piše: “Glasajte za Filipa Filipovića”, a koji je sačuvan i dan danas. On je glavni grad vodio svega nekoliko dana. Nasuprot njemu, najduži mandat je imao Branko Pešić koji je grad vodio čak deset godina od 1964. do 1974. i koji važi za najpopularnijeg gradonačelnika među Beograđanima.

Razne ličnosti na poziciji gradonačelnika glavnog grada

Živka Karabiberovića je posle drugog mandata na poziciji gradonačelnika zamenio Nikola Pašić, koga istorija više pamti po drugim političkim aktivnostima.

Štaviše, period od druge polovine osamdesetih godina XIX veka do prvih godina XX veka obeležili su gradonačelnici koji su posle ove visoke funkcije u glavnom gradu napredovali do visokih funkcija u državi ili su takvu obavljali pre dolaska na čelo prestonice. To pokazuje da je ova pozicija već tada postala položaj od velikog prestiža i odskočna daska za dalju karijeru, što je slučaj i danas.

Često se može čuti kako je čak i čuveni reformator srpskog jezika Vuk Stefanović-Karadžić bio gradonačelnik Beograda, što je samo delimično tačno. Naime, Vuku jeste bilo dato da na neki način vodi grad, ali je to bilo mnogo pre nego što je ova funkcija uopšte zaživela u Beogradu. Nakon što je knez Miloš „sojedinio“ Magistrat beogradski sa Sudom beogradskim 1831. imenovao je Vuka za predsednika te institucije što je, u stvari, bio ondašnji prvi čovek prestonice. Na toj poziciji je morao da rešava različite upravne i sudske sporove, a osim sporova građansko-pravne prirode, rešavana su i razna krivična dela: krađa, siledžijstvo, ubistva, što se umnogome razlikuje od današnje funkcije gradonačelnika, pa i one koju je obavljao Ilija Čarapić nekoliko godina posle Vuka.

Pašićev mandat na poziciji gradonačelnika obeležila je promena imena ulica, pa je u njegovo vreme od 263 ulice trećina vratila stare nazive, a 17 bezimenih dobilo imena po istorijskim ličnostima i geografskim imenima.

U doba Karađorđevića od 1910. do 1914. gradom je upravljao Ljubomir Davidović kasnije osnivač tadašnje Demokratske stranke. Njega nasleđuje Đorđe Nestorović, pa ponovo sledi era kratkih mandata sve do Koste Kumanudija poznatog po tome što je tokom njegovog mandata odlučeno da se Meštrovićev Pobednik postavi na Kalemegdanu posle skandala koji je izbio zbog njegove „golotinje“, s obzirom na to da je bio namenjen za obnovljeni trg na Terazijama.

Pred početak Drugog svetskog rata Beograd je više od četiri i po godine vodio industrijalac Vlada Ilić. Tokom njegovog mandata prestonica Srbije je dobila ZOO vrt, palatu „Albanija“, Sajmište, Glavnu poštu, Tašmajdanski i Karađorđev park, Igumanovu palate, staru VMA, Gradsku polikliniku, Polikliniku za kožne i venerične bolesti, Dom dečije zaštite u Zvečanskoj, Univerzitetsku bolnicu u Tiršovoj, Spomenik neznanom junaku na Avali, Vukov spomenik...

Za Beograd i njegove sugrađane je učinio toliko da se, uz Branka Pešića, svrstava među najznačajnije gradonačelnike glavnog grada. Bio je Vlasotinčanin, što nije ništa neobično, jer su beogradski gradonačelnici uglavnom bili iz drugih gradova: Šapca, Kragujevca, Valjeva, Zaječara, Užica, Čačka, Nevesinja, Jagodine, Požarevca, Vlaškog polja, Knića... Najmanje je zapravo bilo „pravih“ Beograđana.

Iako je posle Drugog svetskog rata zbog obnove grada bilo prostora da se oni koji se nalaze na njegovom čelu upišu u istoriju ne samo time što su postavljeni na tu funkciju, već i svojim delima, to je pošlo za rukom tek Pešiću koji se od svojih prethodnika, ali i naslednika, izdvojio kako dužinom mandata, tako i svime što je tokom njega u Beogradu izgradio – most Gazelu, Beograđanku, zapadnu i istočnu kapiju Beograda, blokove 45 i 70, Autokomandu, Mostarsku petlju, Terazijski tunel, Hotel Jugoslaviju, Muzej savremene umetnosti i još mnogo toga...

Spomen obeležja u čast gradonačelnika

Branko Pešić, bez obzira na sve što je uradio, kao i na to da je ubedljivo najomiljeniji gradonačelnik među Beograđanima, do sada nije dobio spomen obeležje, ali je postavljanje njegovog spomenika najavljeno za kraj ove godine.

Od beogradskih gradonačelnika spomenik ima samo Nikola Pašić, koji ima i svoj trg, a Vlada Ilić spomen bistu u okviru Zoološkog vrta kao njegov osnivač.

Aćim Čumić koji je kratko bio gradonačelnik 1869. ima svoje sokače, dok većina ostalih gradonačelnika nema čak ni ulicu. Zapravo, od 78 dosadašnjih, ulicu sa svojim imenom je dobilo tek njih petnaest. Zanimljivo je da je nema čak ni prvi gradonačelnik Ilija Čarapić.

Pešićevi naslednici

S obzirom na obim Pešićevih dostignuća, njegovim naslednicima nije bilo ni malo lako da izađu iz njegove senke. Živorad Kovačević koji je došao na čelo grada posle Pešića vladao je takođe dugo, čak osam godina uspevši da završi nasleđene projekte, ali i da podigne Sava Centar, po čemu i ostaje najzapamćeniji.

Trojica gradonačelnika posle njega su, svi osim poslednjeg, uspeli da sastave ceo mandat od četiri godini, ali ne i da urade nešto epohalno u gradu. Bili su to Bogdan Bogdanović, Aleksandar Bakočevič i Milorad Unković, od kojih Beograđani najviše pamte drugog i to zbog činjenice da je tada Knez Mihajlova pretvorena u pešačku zonu.

Prva žena na čelu grada

Slobodanka Gruden koja je Beograd vodila od 1992. do 1994. prva je žena na toj funkciji.

Zadatak joj nije bio ni malo lak, jer je na  vlast došla u trenutku kada su Srbiji uvedene međunarodne sankcije i zavladala hiperinflacija. Ipak, tokom njenog mandata građena je prva savremena podzemna železnička stanica Vukov spomenik, sa idejom da bude deo beogradskog metroa, koji je planiran još u vreme Branka Pešića, a nije sagrađen ni dan danas.

Druga žena na ovoj poziciji bila je Radmila Hrustanović koja je gradom upravljala od 2001. do 2004.godine.

V.D. i zamenik gradonačelnika

Kraj XX veka i početak XXI ponovo su obeležavali kratki mandati gradonačelnika, ali i statusi vršioca dužnosti gradonačelnika. Posle Slobodanke Gruden, na čelo grada je došao Nebojša Čović i tu ostao tri godine. Zamenio ga je Zoran Đinđić, ali samo na par meseci. Zbog raskola između Demokratske stranke i Srpskog pokreta obnove koji su činili koaliciju Zajedno, na njegovo mesto dolazi prvi v.d. Milan Božić. Zatim grad vodi Vojislav Mihajlović, unuk Draže Mihajlovića, pa Milan St. Protić, praunuk političara Stojana Protića.

Posle još jednog vršioca dužnosti, Dragana Jočića, i pomenute Radmile Hrustanović, na čelo grada 2004. dolazi Nenad Bogdanović, prvi koji je službeno nosio zvanje gradonačelnika i prvi koji je izabran na direktnim izborima od strane građana. On, međutim, iznenada umire, pa posle još dva vršioca dužnosti, Zorana Alimpića i Branislava Belića, Skupština grada 19. avgusta 2008. u skladu sa izmenama izbornog zakona imenuje Dragana Đilasa za novog gradonačelnika.

On je jedini iz generacije novijih gradonačelnika za vreme čijeg mandata Beograd ponovo dobija prepoznatljivo arhitektonsko obeležje - Most na Adi, ali i ne baš tako popularan sistem naplate javnog prevoza Bus Plus.

Đilasa je nasledio Siniša Mali, za vreme čijeg mandata se dogodio Beograd na vodi, ali i rušenje Savamale, oronule fasade u centru su posle mnogo godina počele da se obnavljaju, ali su i brojne zgrade od istorijskog značaja porušene. Zanimljivo je da su Đilas i Mali najmlađi gradonačelnici u istoriji grada.

U junu 2018. ponovo izbornom voljom građana, gradonačelnik postaje Zoran Radojičić, ali se on u javnosti retko pojavljuje, a čak i tada je u senci svog zamenika Gorana Vesića, koji gradom vedri i oblači.

Od trenutka njihovog dolaska na vlast u Beogradu je mnogo toga započeto, još više obećano, pa će o onome što su uradili za ovaj grad suditi generacije koje dolaze, a aktuelni stanovnici Beograda svoj stav demonstrirati na predstojećim izborima u aprilu 2022. kada će se novi, ili možda neki stari, političar upisati na listu beogradskih gradonačelnika.

Fotografije: Stari dvor; Terazijska česma; Palata Albanija; Sava centar; Most na Adi