Brutalizam u Beogradu: Ljubav prema betonu

Ukoliko se nađete pored neke ogromne, betonske zgrade, sigurno je da ćete reagovati u skladu sa sopstvenim shvatanjem lepog.

Jedni tako u tim građevinama vide hrabra i uzbudljiva arhitektonska ostvarenja, a drugi grube, sive zidove koji nisu u skladu s ljudskim potrebama.

U pitanju su zgrade koje su nastajale u okviru brutalizma – arhitektonskog pravca koji je došao posle Drugog svetskog rata, kao naslednik modernizma. Taj stil je cvetao od 1954. do 1970. godine, a naziv je dobio od francuskog "beton brut", što znači "grubi" beton.

Nastanak brutalizma

Pojam je prvi upotrebio francuski arhitekta Le Corbusier, kako bi opisao liveni beton s vidljivim tragovima oplate, korišćen u većini njegovih projekata koji su nicali nakon rata.

Termin je počeo masovno da se koristi tek nakon objavljivanja knjige Reynera Banhama  – The New Brutalism: Ethic or Aesthetic? – koja opisuje novi stil, a naročito se fokusira na zgrade koje su nicale u Evropi.

Mnogo je onih koji plodove brutalizma i danas doživljavaju kao anti-ljudske – zbog veličine građevina, sivila, te rasporeda prostorija, i tvrde da betonski zidovi s ožiljcima koji su nastajali tokom gradnje čine da se osećaju kao ne-ljudi.

U drugima, pak,  ove betonske kule evociraju osećaj moći, budući da ih podsećaju na futurističke tvrđave koje u sebi spajaju najbolje iz istorije čovečanstva.

Istina je da brutalizam asocira na skloništa, sovjetsku eru, na graditeljstvo zemalja istočnog bloka, ali se mnogi slažu da je beton građevinski materijal koji će svoje mesto imati i u budućnosti. Dvadesetih godina prošlog veka se na njega gledalo kao na materijal koji je promenio svet – činilo se da zahvaljujući njemu u gradnji nema ograničenja.

Beton je bio svuda: u mostovima, na ulicama, šetalištima, stambenim zgradama. Omogućio je izgradnju objekata koji su nudili smeštaj za do tada nezamisliv broj ljudi, te su ga volele vlade širom sveta – posebno sovjetska. Filozofski posmatrano, beton je u tom trenutku viđen kao „iskren, skroman materijal koji se ne krije iza slojeva farbi i ukrasnih fasada“.

Shvatanje betona kao „iskrenog“ materijala stajalo je nasuprot buržoaskim težnjama u modernizmu. Nakon Drugog svetskog rata mnogi su ostali bez krova nad glavom. Velika razaranja su donela novu i jaču želju za životom i budućnošću, što se odrazilo i na gradnju – arhitekte su se okretale drugačijim materijalima i formama.

Tako se stvorilo plodno tle za razvoj brutalizma, koji se prvi put pominje u Velikoj Britaniji.

Najveću popularnost ipak stiče u zemljama nekadašnjeg Istočnog bloka, gde se i danas mogu videti grube betonske građevine neverovatnih razmera.

Brutalizam na Zapadu

Velika Britanija se u posleratnim godinama suočila s ozbiljnom krizom, a jedan od većih problema bio je nedostatak prostora za stanovanje. Situacija je tražila hitno rešenje, te se počelo s gradnjom masivnih zgrada u kojima je bilo prostora za veliki broj stanara. Usput je pravljeno mnogo grešaka, ali su novi objekti bili daleko bolji od stanova u kojima se pre toga živelo.

Građani ipak nisu bili oduševljeni novim stilom. Bilo je zamišljeno da betonske zgrade predstavljaju trijumf pobednika u Drugom svetskom ratu, te volju za životom, ali mnoge nisu odmakle dalje od simbola periferije i prosečnosti, posebno nakon što su počele da se raspadaju. Neke su tako prepuštene na milost i nemilost zubu vremena, budući da niko nije želeo da ih održava, a rušenje košta.

Zanimljivo je da među brutalističkim građevinama ima i puno crkava, od kojih je sigurno najinteresantnija katedrala Maria, Königin des Friedens. Projektovao ju je arhitekta Gottfried Böhm, a sagrađena je u gradu Felbertu, koji se nalazi u nemačkoj pokrajini Severna Rajna i Vestfalija. Spektakularna betonska konstrukcija podseća na nešto vanzemaljsko, te je malo verovatno da bi neupućeni posmatrač mogao da zna da se radi o verskom objektu.

Crkve ipak nisu bile u središtu brutalističkog pravca, budući da je došao u vreme kad vera nije bila na ceni. Druge velike javne građevine zidane su od betona, poput gradskih većnica, kulturnih centara i škola. Ideja je bila da javne ustanove u koje ulaze obični građani budu poput dvoraca nekadašnjih veleposednika.

Zgrada Rurskog univerziteta u nemačkom gradu Bohumu jedan je od zanimljivijih primera ove prakse. Sagrađena je između 1963. i 1970. godine, kao „svetionik demokratske ofanzive u školstvu i visokom školstvu“. Arhitekta Helmut Hentrich je Univerzitet zamislio kao „luku u moru znanja”.

Kompleks se sastoji od trinaest oblakodera od armiranog betona, sa po devet spratova, koji simbolizuju prekookeanske brodove koji su nekad pristajali u bohumskoj luci. Ispod solitera su kilometri podzemnih garaža, a do brojnih međunivoa se stiže stepeništima i natkriljenim hodnicima.

Nova mladost

Brutalizam je danas ponovo popularan, najviše zahvaljujući društvenim mrežama. Monumentalne zgrade od grubog betona su zahvalne za fotografisanje, pa je mnogo Instagram profila i Facebook stranica koje okupljaju one koji dele ljubav prema ovom arhitektonskom stilu.

Sve veći broj eksperata ustaje u odbranu zapostavljenih betonskih grdosija. „Na ovim zgradama ništa nije neautentično“, kaže Oliver Elser, ljubitelj brutalističke arhitekture i kustos nemačkog Muzeja arhitekture u Frankfurtu na Majni, „Otvoreno pokazuju materijal od kojeg su sazidane, svejedno da li je to beton, cigla ili čelik. Kod njih ništa ne odzvanja tupo, kao kod ovih današnjih izolacionih fasada. Nema tu maskiranja, ulepšavanja i pretvaranja. To je neposredna i iskrena arhitektura”.

Novo shvatanje betona je donekle zaslužno za povratak brutalizma. Šezdesetih godina prošlog veka ovaj materijal je simbolizovao utopiju i napredak, ali su građani ubrzo počeli da ga dovode u vezu sa socijalnim problemima u prigradskim naseljima. „Loš imidž betona se sada menja”, tvrdi Oliver Elser. Nije građevinski materijal kriv za urbanističke i političke greške, već ljudi, koji su u brzini grešili.

Brutalizam nije zaobišao ni Srbiju. U Beogradu je cvetao tek sedamdesetih i osamdesetih godina prošlog veka, te je u tom periodu podignut veliki broj građevina u ovom stilu. Mnoge od njih i danas dominiraju svojim okruženjem.

Vojnogeografski institut

Prvi  objekat koji je doveden u vezu sa estetikom brutalizma jeste Vojnogeografski institut (1950-1954) u Beogradu arhitekte Milorada Macure. Eksperti smatraju da  je zgrada „značajan rani primer brutalizma u srpskoj arhitekturi” i ističu da je „izvedena od armiranog betona skeletne konstrukcije, koji je neskriven kao fasadni materijal”, što je jedna od osnovnih odlika stila.

Drugi pak tvrde da je ova zgrada poslednji odjek modernističkog manira, budući da završna obrada uključuje i veštački kamen, čime se krše osnovna načela brutalizma.

Zgrada Opštine Novi Beograd

Prvi jasni nagoveštaji brutalističke estetike javljaju se kod zgrade Opštine Novi Beograd. Projektovale su je arhitekte Stojan Maksimović i Branislav Jovin u periodu između 1962. i 1964. godine. Smatra se da su prilikom planiranja zgrade bili inspirisani brazilskom i japanskom arhitekturom, budući da su tokom šezdesetih godina bile posebno aktuelne kod arhitekata u Srbiji.

Međutim, prema rečima arhitekte Jovina primena grubog betona u oblikovanju fasada Opštine bila je posledica težnje ka što većoj funkcionalnosti zgrade, a ne želje za brutalizmom.

Urbanistički zavod Beograd

Smatra se da je ova zgrada najznačajnije ostvarenje arhitekte Branislava Jovina, te jedan od istaknutijih primera brutalizma u Srbiji. Tokom projektovanja je dominirala želja za funkcionalnošću, te za primenom materijala u prirodnom obliku.

Jovin je kasnije tvrdio da je za brutalizam čuo tek 2000. godine, što znači da je instinktivno postao deo jednog pravca, verovatno zbog toga što se ugledao na kolege koje su dobro znale kako se koristi „grubi beton“.

Geneks kula

Geneks kula, poznata i kao Zapadna kapija Beograda, zgrada je od 35 spratova. Nalazi se na Novom Beogradu – u Bloku 33, a mnogi je smatraju ikonom brutalističke arhitekture.

Soliter je 1977. godine projektovao arhitekta Mihajlo Mitrović, a čine ga dve betonske kule povezane mostovnom strukturom koja se nalazi na 26. spratu. Zgrada je visoka 135 metara i trenutno je druga po visini u Beogradu – od nje je viši PC Ušće, koji ide 141 metar u visinu.

Na 35. spratu se nalazi restoran sa kojeg se prostire pogled na Novi Beograd i ostatak grada, a meri 250 kvadratnih metara, te ima prostora za 45 mesta za sedenje. Renoviran je 1988, a ne radi od 1999. godine.

Kuća cveća

Kuća cveća je deo Muzeja istorije Jugoslavije, a i danas jedna od omiljenih turističkih atrakcija u Beogradu. Objekat je projektovao arhitekta Stjepan Kralj, a sagrađen je 1975. godine, kao zimska bašta za potrebe tadašnjeg predsednika Jugoslavije Josipa Broza Tita. Još tada je nazivan "Cvećara".

Zauzima površinu od 902 metra kvadratna, a pored centralnog dela u kojem se nalazila fontana, okolo su bile prostorije za rad i odmor – radna i spavaća soba, salon, gostinjska soba, biblioteka.

Nakon Titove smrti 4. maja 1980. godine, zimska bašta je preuređena u mauzolej. Prema evidenciji koju vode nadležni u Muzeju istorije Jugoslavije, Kuću cveća je do danas posetilo oko 20 miliona ljudi.

Palata Srbije

Nalazi se na Novom Beogradu, između Bulevara Mihaila Pupina i Bulevara Nikole Tesle. Izgradnja ovog zdanja, koje je među prvim objektima u ovom delu grada, počela je oko 1947/1948. godine.

Na nasutom i peskovitom prostoru gradile su je omladinske radne brigade iz čitave nekadašnje Jugoslavije. U početku je služila kao sedište vlade socijalističke Jugoslavije, zbog čega je i danas često nazivaju Zgrada SIV-a (Saveznog izvršnog veća).

Završena je 1959. godine i u nju se odmah uselilo Savezno izvršno veće i druga izvršna tela SFRJ. U ukrašavanju enterijera učestvovali su najpoznatiji umetnici – Petar Lubarda, Milo Milunović, Đorđe Andrejević Kun i drugi.

Muzej savremene umetnosti

Zgrada Muzeja savremene umetnosti predstavlja jedno od najznačajnijih ostvarenja posleratnog jugoslovenskog graditeljstva i najznačajniji primer muzejskih objekata na prostoru nekadašnje Jugoslavije. Projektovali su je Ivan Antić i Ivanka Raspopović 1965. godine.

Svrstava se i među zanimljive primere muzejske arhitekture u svetu. Proglašena je za kulturno dobro 1987. godine i podleže odgovarajućoj zaštiti Zavoda za zaštitu spomenika kulture grada Beograda.

Nalazi se na Novom Beogradu, na levoj obali Save, naspram Beogradske tvrđave i jedna je od najznačajnijih građevina brutalističke arhitekture Beograda.

Sportsko-rekreativni centar „25. maj”

Kada su sportski objekti u pitanju, značajno brutalističko ostvarenje je sportsko-rekreativni centar „25. maj” u Beogradu.

Projektovao ga je Ivan Antić u periodu od 1971. do 1973. godine, a želja mu je bila da „kompozicijom kompleksa asocira na rogljaste forme Kalemegdanske tvrđave ili jedrilice na vodi“.

Novobeogradski blokovi 22 i 23

Izgradnja blokova 22 i 23 počela je krajem šezdesetih godina prošlog veka, a projektovali su ih arhitekti Božidar Janković, Branislav Karadžić i Aleksandar Stepanović. Oba bloka se po svojim karakteristikama dovode u vezu sa idejama brutalizma – zbog primene grubog betona u formiranju fasadnih površina, ali i zbog jasnog isticanja strukture objekata.

Sa istom ili sličnom idejnom osnovom građen je čitav niz stambenih zgrada, kompleksa i blokova u Beogradu, Novom Sadu i drugim gradovima Srbije, kod kojih su primenjeni grubi beton, u pojedinim slučajevima i opeka.

Lamele – Najduža zgrada u Beogradu

Najduža zgrada u Beogradu nalazi se u bloku 21, u opštini Novi Beograd. Ide skoro hiljadu metara u dužinu. Izgradnja je, zajedno sa projektovanjem,  potrajala od 1960. do 1966. godine.

Osmišljena je u okviru grupe „Beogradskih pet“, koja je bila aktivna između 1954. i 1970. godine, a činile su je arhitekti Leonid Lenarčič (1932-2011), Milosav Miša Mitić (1932-1970), Ivan Petrović (1932-2000) i Mihailo Čanak (1932-2014).

Zgrada „Toblerone“

Stambeni toranj Karaburma u Beogradu, zbog neobičnog izgleda poznat i kao "zgrada Toblerone", izgrađen je 1963. godine. Zvali su je i „jež“, te „buzdovan Marka Kraljevića“, a zbog izbočina koje podsećaju na bodlje.

Projektovao ju je Rista Šekerinski, a u početku se smatrala kontroverznom, što zbog oblika, što zbog toga što je u to vreme, kao jedina visoka zgrada, „kvarila izgled kraja“.

Istočna kapija Beograda (Rudo)

Soliteri se nalaze u blizini auto-puta, a zbog svoje veličine su vremenom postali simbolička kapija za sve one koji u Beograd dolaze s istočne strane. Projektovali su ih Vera Ćirković i Milutin Jerotijević, a izgradnja je trajala od 1973. do 1976. godine.

Mnogi ih smatraju najznačajnijom tekovinom komunističke arhitekture u bivšoj Jugoslaviji, a jedno je sigurno – pripadaju brutalističkoj familiji.

I danas se gradi, posebno u Beogradu. Niču novi kompleksi – između trošnih udžerica rastu moderne zgrade, koje nisu deo nekog novog pravca u arhitekturi. Gradnja se od umetnosti udaljila onog trenutka kada su investitori postali važniji od arhitekata, pa je sve više građana koji žale za starom arhitekturom.

Tihi, betonski džinovi dremaju na obodima grada. Sirovi beton se dobro uklapa i u sadašnjost, budući da je sve više onih koji se među grubim zidovima osećaju kao kod kuće. Turisti im prilaze kao hodočasnici, stidljivo ka njima usmeravaju kamere svojih telefona, kako bi sa sobom poneli dokaze da je čovek jednom gradio.

Fotografije: Marija Đoković; Pilgrimage Church; Vojnogeografski institut; Opština Novi Beograd; Urbanistički zavod Beograd; Kuća cveća; Palata Srbije; Muzej savremene umetnosti; Blok 23; Rudo;