Feminizam u Jugoslaviji (Građanski protesti - 5.deo)

Jedna od globalnih posledica protesta ’68. bila je i ta što je feminizam dobio snažan vetar u leđa u zapadnim zemljama, s obzirom da je išao ruku pod ruku sa tom kulturnom revolucijom.

U Jugoslaviji, prekretnica razvoja feminističkog pokreta bila je međunarodna konferencija “DRUG-CA ŽENA. Žensko pitanje. Novi pristup?”, održana 1978. u beogradskom Studentskom kulturnom centru u organizaciji žena iz Beograda, Zagreba, Sarajeva i Ljubljane.

Bio je to prvi feministički događaj feminizma drugog talasa u istočnoj Evropi.

Prvi talas feminizma

Prvi talas feminizma, generalno, vezan je za XIX vek i borbu žena za pravo glasa.

Kao odjek tog opšteg pokreta za oslobađanje žena, koji je krajem šezdesetih godina idejno pobedio u Evropi, a u Americi je čak i primenjivan, feminizam na naše prostore dolazi već sedamdesetih godina XIX veka i to kao nerazdvojni deo socijalnog programa koji sprovodi Svetozar Marković.

Sa ostalim reformističkim idejama novog socijalnog pokreta preuzetim od Rusa, on preuzima i ideje o ženskoj emancipaciji.

Ženski pokret i samoudruživanje

Istorijski gledano, ženski pokret se na svim prostorima koji će se kasnije naći u sastavu SFRJ razvija kroz organizovanje ženskih društava sa primarno humanitarnim aktivnostima. Iz tog zalaganja za siromašne i potlačene, žene će doći i do angažovanja za unapređenje društvenog položaja sopstvenog roda, iako su im u početku feminističke ideje bile u drugom planu, ukoliko su uopšte i postojale.

Do Prvog svetskog rata bilo je aktivno nekoliko humanitarnih ženskih društava organizovanih uglavnom na nacionalnoj ili verskoj osnovi, koje su međusobno sarađivale, ali i otkrivale da se položaj žena na ovim prostorima bitno razlikovao ovisno o naciji, veri ili sredini iz koje žena potiče.

Na inicijativu Srpskog narodnog ženskog saveza, osnovanog 1906. godine, održan je prvi kongres ženskih društava sa ovih prostora 1919. i tom prilikom je osnovan Narodni ženski savez Srpkinja, Hrvatica i Slovenki, koji se po osnivanju učlanio u International Council of Women (ICW) u čijem radu je aktivno učestvovao prilagođavajući se tada aktuelnim međunarodnim feminističkim standardima.

U periodu između dva svetska rata ženska društva su podeljena, kao i društvo, na ona koja pripadaju radničkom i ona koja su deo građanskog pokreta, ali u njihovom slučaju zajedničke aktivnosti i borba za zajednički cilj brisali su sve ideološke razlike.

Feministička alijansa

Jedan od presudnih trenutaka u borbi žena za ravnopravnost na ovim prostorima bilo je osnivanje Feminističke alijanse, na kongresu u Ljubljani 22. i 23. septembra 1923.

Osnovale su je, pod punim nazivom Alijansa feminističkih društava u državi SHS, organizacije:  Splošno žensko društvo iz Ljubljane, Udruženje Jugoslovenskih žena iz Zagreba i inicijator kongresa - Ženski pokret iz Beograda i Sarajeva.

Njihov program, kao i ciljevi, bio je konkretnije i direktnije usmeren na ostvarivanje prava žena i postizanje pune ravnopravnosti, nego što je to bio slučaj sa Narodnim ženskim savezom Srpkinja, Hrvatica i Slovenki. Alijansa se zalagala prevashodno za pravo glasa, dok je Narodni ženski savez od tog zahteva odustao nakon donošenja Ustava 1921. smatrajući da nije trenutak da se postavlja to pitanje, s obzirom na nestabilnu političku klimu datog trenutka.

Feministička alijansa je, pored prava glasa za žene, zahtevala i da se prizna ekonomska nezavisnost udatih žena, jednako roditeljsko staranje nad decom, izmena naslednog prava, uvođenje opšteg osiguranje za majke, punu poslovnu sposobnost za sve žene, obavezan građanski brak, nadležnost sudova u svim bračnim sporovima, ravnopravnost muža i žene u braku, izjednačavanje žena i muškaraca u naslednom pravu, slobodno raspolaganje vlastitom imovinom...

Izvesna poboljšanja u položaju žena doneo je Krivični zakonik Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca iz 1929, koji je uspostavio formalno-pravnu jednakost među polovima, ali ove promene zakona nisu automatski obezbeđivale stvarno poboljšanje krivično-pravne zaštite žena.

Alijansa je prestala da postoji uoči Drugog svetskog rata, kada je vlada Cvetković-Maček zabranila rad pojedinih ženskih organizacija.

Tek po završetku Drugog svetskog rata, nakon decenija borbe, žene su se 11. avgusta 1945. izborile za pravo glasa u Jugoslaviji.

AFŽ – Antifašistički front žena

Sa početkom Drugog svetskog rata sve dotadašnje ženske organizacije prestaju sa radom, ali se žene samoinicijativno okupljaju i aktivno učestvuju u borbama za oslobađanje zemlje.

Jugoslavija je u Drugom svetskom ratu izgubila oko 1.700.000 stanovnika od čega su 600.000 bile žene. U Narodno-oslobodilačkom pokretu učestvovalo je oko 2.000.000 žena. U vojnim jedinicama bilo je oko 110.000 žena od kojih je otprilike petina dobila oficirske ili podoficirske činove. Od 305.000 poginulih boraca 25.000 su bile žene, a među 405.000 ranjenih, žena je bilo oko 40.000.

Brojne ženske organizacije nastale na oslobođenim, a delimično i na neoslobođenim teritorijama, 1942. udružuju se u Antifašistički front žena, koji je malo po osnivanju održao i svoju prvu konferenciju u Bosanskom Petrovcu na kojoj je prisustvovao i Josip Broz Tito.

U posleratnom periodu AFŽ se, kao i svi, bavio obnovom i izgradnjom zemlje, ali se borio i za to da se posleratno zakonodavstvo maksimalno zasnuje na principima ravnopravnosti i da se stane na put polnoj diskriminaciji.

To mu je polazilo za rukom sve dok se nije utopio u Socijalistički savez radnog naroda, nakon čega mu je zamerano da se isuviše bavi političkim radom, pa se na svom Četvrtom kongresu 1953. samoukinuo.

Od tog trenutka, pa sve do konferencije “DRUG-CA ŽENA”, žensko pitanje je gotovo u potpunosti potisnuto sa društvene scene u Jugoslaviji.

“Proleteri svih zemalja, ko vam pere čarape?”

Sredinom sedamdesetih, u velikoj meri zahvaljujući protestima ’68, ali ponajviše zahvaljujući mladim obrazovanim ženama iz urbanih centara kao što su Zagreb i Beograd, drugi talas feminizma prodire na prostor tadašnje Jugoslavije.

Najpre je u organizaciji Hrvatskog sociološkog društva u Portorožu 1976. održan simpozijum o društvenom položaju žene i razvoju porodice u socijalističkom samoupravnom društvu, koji suštinski označava početak savremenog feminizma u SFRJ.

Jedna od učesnica ovog simpozijuma bila je i Žarana Papić koja će dve godine kasnije sa Dunjom Blažević i Jasminom Tešanović u SKC-u organizovati “DRUG-CA ŽENA” konferenciju pod sloganom “Proleteri svih zemalja, ko vam pere čarape”. Ovaj skup smatra se prekretnicom feminističkog pokreta u tadašnjoj Jugoslaviji, jer su se na njemu okupile sve žene u zemlji koje su se bavile feminističkom teorijom, uz brojne gošće iz cele Evrope.

Na konferenciji se razgovaralo o patrijarhatu, feminizmu i marksizmu, feminizmu i psihoanalizi, identitetu, seksualnosti, jeziku, nevidljivosti žena u kulturi i nauci, ali i o svakodnevnom životu žena, diskriminaciji i nasilju nad njima. Prvi put je javno dat kritički osvrt na rešavanje ženskog pitanja u SFRJ, baziran na feminističkom, ali ne i antisocijalističkom pogledu.

S tim u vezi, ali i usled nedostatka praktičnog aktivističkog rada, bila je primetna razlika između stavova domaćih i stranih feministkinja. Iz perspektive gošći Jugoslovenke nisu bile dovoljno radikalne u svojim stavovima, dok su domaćice smatrale da feministkinje iz Evrope u najmanju ruku nisu dobro informisane o situaciji u Jugoslaviji, te da su povremeno snishodljive i prepotentne.

Istina, iako se Jugoslavija nalazila “iza čelične zavese” pojedine teme poput razvoda i abortusa uopšte nisu bile u agendi domaćih feministkinja, zato što je Jugoslavija bila jedna od prvih zemalja koja je još 1974. u svoj Ustav uvrstila pravo na abortus do 10 nedelja starosti ploda, dok je položaj muškarca i žene u braku, a samim tim i u razvodu braka, izjednačen kroz zakon o braku iz 1946.

Druga tačka razmimoilaženja u stavovima domaćih i stranih učesnica na konferenciji bilo je učešće feminist friendly muškaraca na skupu, zbog čega su mnoge gošće negodovale. Feministkinje iz Italije su čak protestvovale zbog činjenice da je jedan od govornika i to na temu represije nad ženama bio sociolog, muškarac. Organizatorke su to obrazložile argumentom da su protiv diskriminacije i žena i muškaraca, te da se protive bilo kakvoj diskriminaciji zasnovanoj na polnoj razlici.

Konferencija “DRUG-CA ŽENA” u svakom slučaju bila je od istorijske važnosti zato što je posle više od dve decenije vratila proskribovanu temu feminizma u javni prostor i što predstavlja prvi kritički osvrt na rešavanje ženskog pitanja u SFRJ, a prevashodno zbog uticaja koji je imala na potonji razvoj feminizma i feminističkih grupa i iniciranje feminističke kritike patrijarhata u socijalizmu.

Ovaj skup je ohrabrio brojne učesnike i feministkinje u Jugoslaviji da se bave aktivizmom, te predstavlja utemeljivački događaj celokupnog kasnijeg razvoja feminističkog pokreta na ovim prostorima.

Malo nakon skupa u okviru Hrvatskog sociološkog društva u Zagrebu nastala je grupa “Žena i društvo”, a 1980. uz njihovu pomoć i istoimena organizacija u Beogradu pri SKC-u.  Obe grupe su organizovale brojne diskusije i tribine s tom razlikom što se zagrebačka više bavila teorijskim radom, dok se u beogradskoj više diskutovalo o vlastitim iskustvima i radilo na samoosnaživanju. Tribine su bile otvorene i za žene i za muškarce.

Od sredine osamdesetih formiraju se i čisto ženske grupe, 1985. u Ljubljani nastaje prva ženska grupa LILITH, a dve godine kasnije i prva lezbejska grupa Lilith LL.

SOS telefoni

Suštinski poslednja bitna stvar koju je jugoslovenski feminizam postigao, pre nego što se država raspala, bilo je uvođenje SOS telefona za žene i decu žrtve nasilja. Feministkinje su, pored toga što su uvidele sveprisutnost nasilja nad ženama, shvatile da te žene za početak moraju imati druge žene kojima se mogu obratiti za pomoć, a u koje će imati poverenja i koje će njima verovati.

Prvi SOS telefon za žene i decu žrtve nasilja u SFRJ otvoren je 1988. u Zagrebu, drugi 1989. u Ljubljani i treći 1990. u Beogradu.

Prvi jugoslovenski feministički skup održan je 1987. u Ljubljani, a nakon njega još tri. Drugi u Zagrebu, treći u Beogradu i četvrti, poslednji, ponovo u Ljubljani pod nazivom “Good girls go to heaven, bad girls go to Ljubljana”.

Ubrzo posle ovog skupa, Jugoslavija se raspala, a rat koji je usledio učinio je da ženski pokret na ovim prostorima u najvećoj meri postane i antiratni. Feministička kritika socijalističkog sistema, započeta ’78. transformisana je u kritiku nacionalističkih država koje su na ovim prostorima uspostavljene devedesetih.

Fotografije: AFŽ; Miguel Bruna;