Industrijski dizajn u SFRJ

Sve što se u periodu od 1945. do 1991. godine u Jugoslaviji dešavalo na polju industrijskog dizajna bilo je, kao i u svim drugim oblastima kulture i umetnosti, eklektiča tvorevina dinamičkih odnosa koji su vladali između kulturnih centara jugoslovenske federacije: Beograda, Zagreba, Ljubljane, Sarajeva, Novog Sada, Podgorice, Skoplja i Prištine, tj. unutar jedinstvenog jugoslovenskog umetničkog prostora – od ideje do produkcije.

Osnovna odlika (industrijskog) dizajna je da se on neprestalno menja, on se može ponavljati u nekim elementima ali on je, u suštini, uvek drugačiji.

Dizajn kao simbol bunta protiv malograđanskog

Fenomeni kao što je Bauhaus, Ruska avangarda, futurizam, De Stij i slično, veliki su pokreti koji postavljaju dizajn kao važan segment svog delovanja. Bilo je jasno da je dizajn integralni deo vizuelne kulture i kulture oblikovanja XX veka. Kao takvi, oni su u velikoj meri uticali i na sve ono što se na tom polju dešavalo u SFRJ, pogotovo u oblasti grafičkog dizajna.

U Jugoslaviji je fokus na dizajnu upotrebnih predmeta bio izraženiji nego u drugim socijalističkim zemljama iza čelične zavese, pogotovo nakon razlaza od SSSR-a, odnosno zemalja Informbiroa. Sve do tada je i u SFRJ bio dominantan socijalistički realizam ili socrealizam, koji je u Sovjetskom savezu nastao tridesetih godina prošlog veka i kao osnovne teme imao industrijalizaciju i negovanje kulta ličnosti, a karakterisala ga je ispraznost i nemaštovitost u izrazu.

Sa napuštanjem ideja socrealizma, jugoslovenski dizajneri se okreću principima Bauhausa koji je postavio temelje savremenog industrijskog dizajna sa ciljem da se svakodnevni predmeti oblikuju i ukrase na umetnički način, a njihova upotreba učini što prijatnijom.

Veliki broj dizajnera školovanih uglavnom u inostranstvu donosio je u zemlju nove ideje i dizajn koji je bio tipografski jednostavan, ali upečatljiv. Proizvodi koje su oni stvarali obilovali su bojama i šarama, uvek ispraćeni originalnim i kreativnim logotipima. Njihova rešenja bazirana na principima Bauhausa danas se sa punim pravom nalaze u stalnoj postavci njujorškog Muzeja moderne umetnosti (MoMA), rame uz rame sa najznačajnijim svetskim eksponatima industrijskog dizajna te epohe.

Takav pristup dizajnu predstavljao je želju da se Jugoslavija približi Zapadu i svojevrstan bunt protiv malograđanskog.

Istovremeno, dobar dizajn kreirao je nove potrošačke navike, pa su država i najznačajnije fabrike tog doba u njemu videli potencijal i podržavale su njegov razvoj. Kupovalo se i samim tim proizvodilo sve više, jer su svi želeli da imaju ono što je aktuelno i u trendu. Svakodnevica je u socijalističkoj zemlji time počinjala sve više da liči na svakodnevicu moderne zemlje, pogotovo u velikim gradovima, prevashodno u Zagrebu i Beogradu.

Predvodnici industrijskog dizajna u SFRJ

Kada pogledamo dizajn od pedesetih do osamdesetih godina u SFRJ, ne možemo govoriti o dizajnu koji se dešavao unutar same zemlje, jer su se veliki dizajnerski timovi školovali u inostranstvu, ali su se afirmisali ovde u sklopu fabrika i tvornica. Istovremeno, mnogi su dizajneri već tada otišli u Nemačku i skandinavske zemlje kako bi nastavili razvijanje dizajna negde drugde. Međutim, takvi dizajnerski poduhvati doprineli su da se u kasnijim godinama, šezdesetim i sedamdesetim, sve više otvorimo ka svetu stvarajući proizvode koji su vizuelno dopadljivi za strana tržišta.

Sredinom šezdesetih godina prošlog veka u SFRJ su osnovane prve institucije koje nastoje da razvijaju i promovišu dizajn. Ljubljana je tako 1964. prvi put bila domaćin Međunarodnog bijenala industrijskog dizajna (BIO). Iste godine je u Zagrebu osnovan CIO (Centar za industrijsko oblikovanje), a 1972. u Beogradu i Dizajn-Centar.

Nisu, naravno, sve velike fabrike na prvu shvatile važnost industrijskog dizajna, pa većina njih i dalje ne zapošljava profesionalne dizajnere. Prve koje su to uradile bile su Jugokeramika, Iskra i Rade Končar, dok je većina drugih firmi i dalje kopirala proizvode sa Zapada, pogotovo što su mnoge od njih u to vreme i proizvodile stvari za strane brendove, pa nisu imale toliku potrebu za razradom sopstvenih.

Među fabrikama koje su ubrzo krenule stopama Iskre, Rada Končara i Jugokeramike bili su Meblo iz Nove Gorice, koji je između ostalog proizvodio i dizajnirane lampe i lustere od pleksiglasa za čuveni italijanski Guzzini, Stol Kamnik i Mundus iz Varaždina, koji su izrađivali nameštaj od savijenog drveta, te Sijaj Hrastnik i Lesna industrija Litija, Elektroterma Zagreb, Emi Poljčane…

U Srbiji se posebno isticala Fabrika stakla Prokuplje, koja je proizvodila vaze i pepeljare od duvanog stakla dizajnirane od strane vajara Dragana Drobnjaka, a na polju keramike i porcelana, pored Jugokeramike, svojim dizajnerskim proizvodima kupce su privlačile fabrika keramike FP Zaječar i Jugoporculan Titov Veles.

Iskra – pionir industrijskog dizajna u SFRJ

Pionir u shvatanju važnosti industrijskog dizajna, te samim tim i njegovog daljeg razvoja u SFRJ, bila je slovenačka Iskra koja je 1962. dobila svoj prvi dizajnerski sektor i zaposlila dizajnere sa idejom kreiranja originalnih i kreativnih proizvoda. Prvi među tim proizvodima bio je crno-beli televizor "Minirama" koji se pojavio 1973. i bio vrlo praktičan za nošenje.

Svakako najpoznatiji proizvod ove fabrike bio je telefon Iskra ETA 80/85, jedan od eksponata u stalnoj postavci MoMA-e i Muzeja moderne umetnosti u Minhenu, koji je dizajnirao slovenački dizajner Davorin Savnik.

Njegov dizajn odmah je privukao pažnju svetske javnosti, pa je italijanska štampa pisala o tome kako ih dizajn ovog telefona podseća na kauntač jedan od najpopularnijih modela lamborginija. Međutim, prilikom njegove proizvodnje napravljena je i greška koja je Iskru skupo koštala. Ne poznajući očigledno dobro proces zaštite patenta na globalnom nivou fabrika nije na vreme zaštitila svoj model, pa je telefon postao čuven i u istoriju otišao i kao jedan od najkopiranijih proizvoda sa ovih prostora. Nezvanično se procenjuje da je napravljeno oko 300 miliona kopija Savnikovih telefona.

Skriveni dizajn jugoslovenskog giganta

Proizvodi jugoslovenske fabrike Rade Končar predstavljaju jedan od najvažnijih delova istorije jugoslovenskog dizajna, ako ni zbog čega drugog onda zbog činjenice da je ova fabrika imala jedan od najjačih dizajnerskih sektora u zemlji, koji je opstao i tokom sedamdesetih i osamdesetih godina, koje su bile godine više-manje konstantne ekonomske krize u Jugoslaviji.

Sektor dizajna, koji se nalazio u samom istraživačkom jezgru Končara – Elektrotehničkom institutu, osnovali su 1970. Noe Maričić i Vladimir Robotić sa idejom uvođenja metodologije dizajna u proces planiranja proizvoda i proizvodnje. Tokom dvadeset godina postojanja kroz njega je prošlo petnaestak najznačajnijih industrijskih i grafičkih dizajnerki i dizajnera jugoslovenske epohe koji su za svoj rad nagrađivani domaćim i međunarodnim priznanjima: Noe Maričić, Vladimir Robotić, Marija Jeličić Plavec, Egon Paraker, Luka Bando, Zlatko Kapetanović, Jadranka Sutlarić, Dunja Guberina, Božidar Lapaine, Zoran Planinc, Damir Barešić, Dražen Jakšić i Darko Mokriš.

Rade Končar bio je u to vreme regionalni gigant koji je svoje proizvode izvozio u stotinak zemalja, a proizvodio je sve „od pegle do lokomotive“. Stoga su i zadaci dizajnerskog tima bili prilično raznoliki – od rada na proizvodima široke potrošnje poput pegli, mlinova za kafu i grejalica do rada na dizajnu transformatora, elektromotora i lokomotiva.

Takvim pristupom, Končarev Sektor dizajna razvio je čvrstu naučnu metodologiju rada, ozbiljno primjenjivao savremena ergonomska znanja i u svim projektima pokušavo sprovesti sličnu oblikovnu filozofiju koja je najbliža braunovskom asketizmu.

Sve je otišlo u Honduras

Slučaj Jugokeramike, od osnivanja nakon Drugog svetskog rata do gašenja 2009. godine tipičan je reprezent sudbine koju je doživela većina jugoslovenskih fabričkih giganata. Međutim, dok je bila na vrhuncu njen dizajnerski tim doživljavao je ogromne uspehe širom sveta kroz učešće na svim većim i značajnijim izložbama, a osnovan je među prvima u SFRJ, davne 1954. Priča o dizajnu u ovoj fabrici zanimljiva je i i zbog specifične rodne politike zapošljavanja, s obzirom na to da su u timu uglavnom radile dizajnerke: Jelena Antolčić, Dragica Perhač, Anica Severin, Marta Šibar...

Većina fabrika kao što su Stol Kamnik i Fabrika stakla Prokuplje, otišle su u stečaj, dok su retke uspele da opstanu i transformišu se, pri čemu neke i danas proizvode, ali daleko od sjaja koji su imale u vreme SFRJ.

Nostalgija i kolektivno sećanje

Proizvodi nastali tokom zlatnog doba jugoslovenskog dizajna koji su godinama formirali svakodnevicu ljudi na ovim prostorima poslednjih godina ponovo su postali vrlo traženi kao važne tačke u kolektivnom sećanju ljudi koji su ostali bez zemlje, pa i materijalizovanih uspomena.

Međutim, čini se da je malo njih sačuvano, jer su za ljude tog vremena bili toliko sveprisutni  da su postali nevidljivi. Neke je danas moguće pronaći na lokalnim buvljacima ili putem popularnih instagram stranica koje promovišu ili prodaju takve proizvode: Made in Yugoslavia, Original Yugoslavia Design, Retroslavia i mnoge druge…

Sve veća popularnost ovih stranica potvrda je činjenice da nam stvari počinju nedostajati tek kada ih izgubimo.

Danas, kada su postale retkost, mnogi od nas tragaju za njima kako zbog njihovog dizajna tako i zbog sećanja na mladost i neka manje-više lepa vremena kojih više nema.