Nacionalni spomenici, politika i prošlost

Postavljanje spomenika po Beogradu poslednjih godina je intenzivnije nego ranije i svima je jasno da se iza toga kriju politički interesi. Jedino je teško proniknuti da li su oni samo ideološki, što se apostrofira, ili su razlozi i finansijski tj. da li se neko u tu gradnju debelo „ugrađuje“ za šta nema konkretnih dokaza, ali postoje brojne indicije.

Stihijska ideološka gradnja spomenika

Istorija svakog naroda zapisana je u njegovim spomenicima koji otkrivaju, uglavnom bez umanjenja ili pristrasnosti, njegove običaje i ideološka uverenja.

Očigledno želeći da iskoriste prošlost kako bi podstakli nacionalnu svest u sadašnjosti, grad Beograd i aktuelni vlastodršci naručuju i obezbeđuju značajne nivoe finansiranja za desetine novih spomenika. Mnogi od njih odaju počast ličnostima koje su obeležile širu nacionalnu istoriju, mnogo više nego lokalnu, beogradsku.

Prvi javni spomenik u Beogradu podigao je knez Aleksandar Karađorđević 1848. godine u današnjem Karađorđevom parku, a bio je posvećen junacima Prvog srpskog ustanka koji su poginuli pri zauzimanju Beograda 1806. godine.

Od tada do danas u glavnom gradu su, na trgovima ili u parkovima na teritoriji 10 gradskih opština, podignuta 192 javna spomenika i postavljeno 237 skulptura, dok u prigradskim opštinama i jednih i drugih ima oko 70.

Većina spomenika koji su postavljeni u poslednje vreme evocira srednji vek, što je razumljivo, jer je Srbija tada bila na vrhuncu, a nacionalni duh najsnažniji. Pokušaj obnove mitova o staroj slavi i zlatnom dobu izgradnjom monumentalnih spomeničkih obeležja krenuo je od Stefana Nemanje.

Nemanja od suvog zlata

Izradu spomenika rodonačelniku dinastije Nemanjića i jednom od utemeljivača srpske države, koji je otkriven na Savskom trgu na Savindan ove godine, od starta su pratile brojne kontroverze.

A sve je počelo ostavkom profesora Miodraga Živkovića na članstvo u žiriju za spomenik Stefanu Nemanji uz navod da je odabrano rešenje neprikladno, kao i da je odluka da se odabere baš rad Aleksandra Rukavišnjikova doneta pod političkim pritiskom predsednika žirija Nikole Selakovića, koji se u tom trenutku nalazio na poziciji savetnika predsednika Republike Srbije Aleksandra Vučića.

Polemike vezane za izgled spomenika i njegovu „neprikladnost“ od tog trenutka su nisu stišavale. Polemisalo se o njegovoj veličini, lokaciji na kojoj je postavljen, postamentu koji je mnoge svojim oblikom podsetio na žir, ikonografiji i simbolici.

Najkontroverznija od svega je ipak cena spomenika, koja građanima, iako je izrađen od njihovih para i, kaže se, za njihove interese i dalje nije poznata, jer je Vlada Srbije na taj podatak stavila oznaku „poverljivo“ do 2023. godine.

Brojka od devet miliona evra kojom se spekuliše, ali i koja se često pominje kao najverovatnija, ukazuje da nismo platili samo buđenje nacionalne svesti već i nečiju bahatost.

Na koncu, i sam Nemanja, ni kriv ni dužan, postaje njen sinonim. Čak i ikonografski. Umesto krsta, koji je trebalo da drži u ruci i koji je sastavni deo njegove ikonografije, pošto je on iako svetovni vladar, poznat po svojoj duhovnoj orijentaciji i borbi za srpsku veru, dobio je mač.  To pretvaranje Stefana Nemanje u paganskog ustanika koji preti umesto da produhovljuje se dopalo tek retkima, dok je većina, a prevashodno struka, zgrožena takvim prekrajanjem istorije.

Izjava autora spomenika Aleksandra Rukavišnjikova da je na zahtev gradskih vlasti Beograda morao krst da zameni mačem samo je još jednom potvrdila sklonost aktuelnih političara da zloupotrebljavaju istorijske ličnosti i događaje u dnevno-političke svrhe stvorivši prostor za nove polemike. I tako je spomenik Stefanu Nemanji sa visoko podignutim mačem postao gromobran za šire ideološke sukobe između konkurentskih vizija istorije.

Skoplje kao pandan?

Beograd na vodi, fontana na Slaviji, spomenik Stefanu Nemanji i nedavno otkriveni Despotu Stefanu, samo su neki od razloga da su se mnogi, reklo bi se sa pravom, zapitali da li to aktuelna srpska vlast kreće putem makedonske, koja je pre par godina potpuno izmenila izgled glavnog grada kiteći ga brojnim spomenicima u okviru projekta „Skopje 2014“ sa jasnom idejom menjanja njegovog izgleda, ali i istorije, spomen obeležjima.

Projekat je pokrenula konzervativno-desničarska vlada stranke VMRO-DPMNE na čelu premijerom Nikolom Gruevskim i sve do njihovog pada sa vlasti 2017. godine podignuto je 34 spomenika i najmanje 80 skulptura, 27 neoklasicističkih i baroknih građevina, pet trgova sa fontanama, pa čak i jedan slavoluk po ugledu na onaj u Parizu.

Za sve to je potrošeno više od 684 miliona evra, koje je država zadužila kod Svetske banke, a tokom čije potrošnje su brojni političari profitirali, pa se već u prvoj godini nove vlade Zorana Zaeva počelo sa podnošenjem krivičnih prijava protiv političara iz prethodne, zbog sumnji da su u okviru projekta Skoplje 2014 oštetili državni budžet i pribavili ličnu korist.

Nova vlast sada ima problem kako da vrati sve te dugove, ali i šta da radi sa silnim spomenicima i skulpturama, od kojih su mnogi neutemeljeni na istoriji i sumnjive estetike i umetničke vrednosti, utoliko da je Skoplje zbog njih dobilo epitet prestonice kiča.

Postoje brojne ideje u vezi sa tim, od toga da se sve ukloni i reciklira do toga da se neki spomenici sačuvaju, ali premeste u druga mesta i gradove. Međutim, konačna odluka u vezi sa megalomanskim projektom Skoplje 2014 još uvek nije doneta.

„Statuomanija“

Pronicljiv odgovor na pitanje svrhe stihijske gradnje spomenika može dati ispitivanje stavova prošlih društava prema javnim spomenicima. Sa tim u vezi, posebno je poučna Evropa XIX veka.

U to doba su mnoge političke zajednice sprovele programe izgradnje države koji su podrazumevali oživljavanje istorije koje bi služilo interesima u sadašnjosti. Nacije su posvetile puno energije, truda i resursa obeležavanju heroja iz prošlosti u monumentalnom obliku, pa su brojne evropske prestonice dobile na desetine novih spomenika.

Pariz je dobio 78 novih statua, Berlin 59 i London 61. Upravo iz tog razloga istoričari često XIX vek karakterišu kao doba „statuomanije“.

Takva jedna manija desila se i u komunističkoj Jugoslaviji šezdesetih i sedamdesetih godina prošlog veka, samo što nisu u pitanju statue već pompezni betonski spomenici građeni širom zemlje sa idejom da se očuva uspomena na tekovine Drugog svetskog rata.

Njima su obeležavana mesta na kojima su se desile važne bitke ili je stradao veliki broj civila i partizana od strane okupatora ili domaćih izdajnika. Za njihovu izradu su angažovani najznačajniji vajari i arhitekte tog doba poput Miodraga Živkovića, Bogdana Bogdanovića, Vojina Bakića, Dušana Džamonje, Gradimira Medakovića, Svetislava Ličine, Jovana Grabulovskog i drugih.

Svi ti spomenici su građeni pompezno sa snažnim vizuelnim uticajem na posmatrača kako bi se pokazala snaga velike i jake države u kojoj su nastali.

Nakon raspada SFRJ spomenici koji su građeni sa ciljem da budu mesta sećanja postala su mesta zaborava.

Oni su danas više u fokusu zbog svog futurističkog izgleda i apstraktnosti, dakle ne kao prezenteri istorije koju je trebalo da obeleže, već zbog umetničkog kvaliteta netipičnog za socrealizam.

A i to zahvaljujući jednom strancu, belgijancu Janu Kempenaersu koji je u okviru svog projekta „Spomenici: kraj jedne ere“ u periodu od 2006. do 2009. godine obišao i fotografisao ove spomenike, a potom njihovom izložbom zaintrigirao mnoge i osvežio sećanje na dela koja su zbog veze sa komunizmom i državom koje više nema bila skrajnuta, čak i zaboravljena, iako predstavljaju remek dela arhitekture kao i simbol uvek aktuelne borbe protiv fašizma.

Prazni postamenti pružaju važnu lekciju iz istorije

U svetu je puno primera da su pojedini spomenici u nekom trenutku postali kontroverzni, pa su nacije koje su se susrele sa tom situacijom različito reagovale.

Najradikalniji način je potpuno uništavanje spomenika jedne epohe kao što je, primera radi, bio slučaj u Nemačkoj posle Drugog svetskog rata. Nakon pada Hitlerove Nemačke, nova vlast je brzinski porušila nacističke spomenike bivšeg Rajha što je bio deo šireg procesa suzbijanja svakog oblika neonacizma.

Među istoričarima je puno onih koji se protive takvom odnosu prema spomenicima, sugerišući kako uklanjanje istih predstavlja potpuno brisanje i negaciju istorije.

Prelazno rešenje između ove dve krajnosti predstavlja primer iz Amerike gde su se mnogi zalagali da se kod spomenika Konfederaciji uklone samo statue, a zadrže postamenti kao podsetnik na događaje na koje se pozivaju. Shodno tome, prazni postamenti širom Amerike sada pokazuju da se nacija suočila sa svojom teškom prošlošću i periodom na koji (više) nije ponosna.

Na koncu, deo stručne javnosti u Srbiji je izrazio želju da se Stefan Nemanja skloni sa Savskog trga, jer se ne uklapa u ambijentalnu celinu na kojoj se nalazi, a i pojedini političari su najavili da će čim dođu na vlast, ako dođu, i smene Aleksandra Vučića ukloniti spomenik koji vide kao metaforu njegove autokratije.

Šta će se od svega toga ostvariti i kako će se generalno buduće generaciije odnositi prema spomenicima Vučićeve epohe, te da li će od Nemanje ostati samo žir, vreme će pokazati.

Fotografije: Spomenik knezu Mihailu; Spomenik Stefanu Nemanji; Trg Makedonija u Skopju; Spomen-kompleks Kadinjača;