Školska lektira između neophodnosti i obaveze

Razgovori o tome u kojoj meri je važno razvijanje čitalačkih navika kod dece, kako mlađeg tako i starijeg školskog uzrasta, uglavnom se svode na generalizovane zaključke o tome da je čitanje samo školska obaveza ili pak veština koja detetu ne donosi neku praktičnu korist. Međutim, nije baš tako.

Čitanje, upravo posredstvom nastave književnosti, u okviru školske lektire, omogućava razvoj ličnosti deteta u najširem mogućem smislu.

Tim putem dete razvija svoju socijalnu i emocionalnu inteligenciju, naspram intelektualnih umeća koja primenjuje u kritičkom sagledavanju pročitanog dela. Čitanje o životima likova kao tipova ličnosti koje pisac kreira na osnovu primera koji egzistiraju u našoj svakodnevnici, omogućava učeniku nadgradnju sopstvenih životnih iskustava.

U kojoj meri deca zaista čitaju lektiru?

Krajem 2018. i početkom 2019. godine sprovedeno je anketno istraživanje čitalačkih navika učenika u srednjim školama na uzorku od 1177 učenika iz 13 srednjih škola s područja Niša i Novog Pazara putem anketnog upitnika. Pitanja su obuhvatila njihov odnos prema čitanju u okviru nastave književnosti, ali i u privatnoj sferi njihovog života.

Rezultati istraživanja pokazali su veliki procenat učeničke nezainteresovanosti za školsku lektiru, što su uglavnom opravdavali njenom neprilagođenošću njihovom uzrastu, a pogotovu neusklađenošću lektire sa njihovim interesovanjima.

Odgovori dobijeni putem ovog istraživanja pokazali su da 44,4% ispitanika nerado čita školsku lektiru, dok tek 8,3% to čini sa zadovoljstvom. Da je školska lektira u skladu sa onim što njih interesuje izjasnilo se 41,9% učenika. Dakle, skoro 60% anketirane dece izjavilo je da lektira nije usklađena sa onim što njih zanima, što potvrđuje i podatak da preko 70% ispitanika radije čita knjige po sopstvenom izboru, nego ona dela koja se nalaze na spisku obavezne lektire.

Film umesto lektire

Jedno drugo istraživanje na nivou nekoliko beogradskih osnovnih škola pokazalo je da devojčice čitaju mnogo više nego dečaci i da učenici najviše vole da čitaju romane, čak 44% njih, manje su im interesantne priče (23%), a ponajmanje pesme (13%). Isto istraživanje pokazalo je da 66% osnovaca čita obaveznu lektiru, 16% je čita ponekad, a skraćenu verziju njih 8%.

Nešto više od četvrtine đaka čitanje lektire zamenjuje gledanjem filma, što je problem na koji ukazuje i većina nastavnika i profesora Srpskog jezika i književnosti.

Profesori koji su napredni u svojim predavanjima koriste tu činjenicu da kod učenika razvijaju kritički sud i pokreću razne debate o sličnostima i razlikama između književnog dela i filma na primerima ekranizovanih romana poput Ane Karenjine. Iz toga je proistekla i inovacija uvedena u školski program 2018. kada je u školsku lektiru, doduše u njen izborni deo, ubačena epska fantastika, Gospodar prstenova, upravo sa idejom da učenici prave paralelu između filma i romana, te da uvide koliko je čitanje važno u imaginativnom smislu.

Zbog postojanja filma 2019. godine iz lektire je izbačena Zona Zamfirova, pošto je film toliko popularan da učenici uopšte ne čitaju tu lektiru. Umesto nje, ubačena su druga dela Stevana Sremca: Ibiš Aga i Kir Geras.

Izmene u lektiri posle 26 godina

Pomenute 2018. godine izvršena je prva revizija školske lektire posle nešto više od četvrt veka, s obzirom na to da je poslednja izmena izvršena 1992. nakon raspada SFRJ sa tendencijom da se iz lektire izbace autori iz bivših republika.

Zašto se tako dugo čekalo nije baš najjasnije, ali ako se ima u vidu da se u Srbiji ne preduzimaju ni druge, prioritetnije, promene u obrazovanju, takvo stanje stvari nikoga ne čudi. Bilo kakva promena prosvetne politike zahteva ozbiljan angažman i dugoročnu implementaciju, pa verovatno nikome u resornom Ministarstvu nije bilo do toga, dok sa druge strane većina profesora književnosti radije iz godine u godinu sa učenicima odrađuje ista dela, jer im to smanjuje pripremni rad i eliminiše neophodnost uvođenja novih metoda, teorije i pristupa.

Međutim, Centar za razvoj programa i udžbenika u Zavodu za unapređenje obrazovanja i vaspitanja (ZUOV) koji je zadužen za izmene školske lektire, nije ni tom prilikom bitno menjao sam spisak dela koja se čitaju u okviru nje. Promene su se više odnosile na prebacivanje određenih knjiga iz nižih u više razrede i obrnuto, dok se najveća promena desila sa uvođenjem izborne lektire tj. liste sa velikim brojem naslova sa koje profesori i nastavnici u dogovoru sa učenicima biraju još tri književna dela koja će čitati mimo obavezne lektire.

Intervencije u spisku književnih dela izvršene su u lektiri za prvi i peti razred osnovne i prvi razred srednje škole. Komisija je tada predložila da u obaveznu lektiru uđe i jedno delo Agate Kristi, ali je ta odluka, zbog brojnih negodovanja pod obrazloženjem da je autorka previše morbidna za školsku lektiru, promenjena.

Inače nije praksa da komisija koja je stručna i sačinjena kako od profesora i nastavnika Srpskog jezika i književnosti, tako i pedagoga i psihologa, menja svoju odluku pod pritiskom javnosti. Međutim, u ovom konkretnom slučaju sugestija je došla od struke tj. sa najvećeg internet foruma prosvetnih radnika u Srbiji. Na njemu se pojavilo mnogo negativnih komenatara u vezi sa tom izmenom, pa je komisija došla do zaključka da je prerano da se Agata Kristi uz Borisa Akunjina, koji je bio alternativa, pojavi u programu nastave i učenja. Umesto britanske autorke, deca su dobila priliku da pročitaju popularni istorijski roman Dorotej, Dobrila Nenadića.

Školskom lektirom dominiraju klasici

U okviru obavezne školske lektire neprikosnoveno dominiraju veliki kanonski romani i oni autori čija dela pripadaju pređašnjim književnim epohama, pri čemu se vrednosti i poruke njihovih dela razotkrivaju do današnjih dana.

To su dela koja su ostavila neizbrisiv trag u književnoj kritici, a pored neizmerne književne vrednosti i saznanja koja donose o pojmu književno vrednog uopšte, ona poseduju bitnu pedagošku stranu koja upravlja vaspitno-obrazovnim usmeravanjem učenika u toku školovanja, pa samim tim određuje i osnovni kriterijum prilikom odabira obavezne školske lektire.

Nažalost, istovremeno su to dela koja su današnjim generacijama učenika najnezanimljivija, jer pripadaju epohama koje su njima u svakom smislu daleke. Po svedočenju aktuelnih profesora književnosti, deci su najodbojnija dela koja podrazumevaju dodatna znanja istorije, poput Andrićeve Proklete avlije ili Seoba Miloša Crnjanskog, tj. ona koja iziskuju strpljivo i pažljivo iščitavanje teksta koji je deskriptivan i lirski intoniran. Ruski klasici ih odbijaju zbog obimnosti, ali i zbog društveno-istorijskog konteksta koji im je dalek. Sofokle im je težak jer je u stihu, a Šekspir zato što ima puno likova i zato što je drama.

Međutim, u kontekstu razvoja ličnosti kod dece, ali i vokabulara, kao i kasnijeg čitalačkog ukusa, koliko god im ta tematika bila daleka i strana, deca ne bi smela da završe osnovnu i srednju školu bez upoznavanja onih dela koja su konstanta u programu školske lektire kao najvredniji deo svetske i domaće književnosti, poput romana Dostojevkog, Tolstoja, Andrića, Crnjanskog...

Osavremenjavanje školske lektire

Sudeći po samim učenicima, sve je vidljivija potreba čestog revidiranja nastavnog programa koji se tiče prevashodno odabira obavezne školske lektire.

Obaveznu školsku lektiru umnogome čine savremeni pisci, pogotovu što u te pisce svrstavamo i one koji su stvarali u prošlom veku, posebno u njegovoj drugoj polovini, kao što su Andrić, Crnjanski, Selimović, Kiš, Pekić ili Pavić. Oni čije je stvaralaštvo smešteno u našu sadašnjicu, delimično su prisutni u nastavnim programima srednjih škola i izborne lektire, a to su Radoslav Petković, Goran Petrović, David Albahari, Dušan Kovačević i dr.

Učenička interesovanja naročito je moguće pratiti na planu izborne školske lektire. Najčešće se, stoga, poslednjih godina u nastavne programe sve više uvodi savremena literatura, ili ona literatura sa kojom se učenici upoznaju posrednim putem – na osnovu filmskih ili pozorišnih realizacija tih dela. Na taj način upravo izborni deo lektire doprinosi učenikovom dobrovoljnom ulasku u svet književnosti, uz pomoć knjiga koje ga inspirišu i koje voli, a za čije se uvođenje u školsku lektiru može naći i adekvatno metodičko opravdanje, poput Tolkinovih romana.

Podsticanje učenika na kritičko razmatranje vrednosti takvih knjiga, pa i filmskih ili pozorišnih realizacija onih dela koja čine svetske klasike, predstavlja, stoga, i metodičku preporuku pri motivisanju učenika na čitanje obavezne školske lektire u celosti, a potom i na razvijanje kvalitetnog kritičkog odnosa i prema toj lektiri.

Lektira u drugim obrazovnim sistemima

Ako bi se analizirali programi drugih vodećih evropskih obrazovnih sistema, uvidelo bi se da tamo uglavnom uopšte nema sadržaja lektire. Postoje samo znanja, veštine, stavovi, a na koji način će nastavnici stići do toga, to se ostavlja školskim programima. Suštinski, idealna situacija bi bila ona u kojoj deca pokazuju interesovanje za čitanje knjiga, a profesor književnosti im preporučuje lektiru koja je u skladu sa njihovim interesovanjima i omogućava im sticanje opšteg literarnog znanja, bez obzira na njihove afinitete.

Program tzv. Međunarodne mature u Velikoj Britaniji predstavlja dobar primer alternativnog pristupa školskoj lektiri: u toku dve godine obrađuje se desetak pažljivo odabranih dela, bez insistranja na rigidnoj koncepciji hronološkog upoznavanja sa istorijom književnosti, a svakom delu se posvećuje dosta vremena uz maksimalno angažovanje učenika u procesu samostalnog kritičkog čitanja i analitičkog pristupa delu. Profesor ima slobodu da određeni deo lektire odabere sam, dok se ostala dela biraju sa široke liste pisaca svih žanrova.

Kreiranje književnog ukusa

Učenik je tako u mogućnosti da, kroz razvijanje čitalačkih veština u okviru nastave književnosti, postepeno bira sadržaje koje će čitati u budućnosti, kao i dopunsku lektiru koja odgovara njegovom čitalačkom ukusu i uopšte, njegovom životnom stilu. Knjigama se, na kraju, niko od nas ne udaljava od stvarnosti u kojoj živi, niti gubi mogućnost razotkrivanja suštine te stvarnosti. Naprotiv, čovek koji čita, koji “živi u književnosti” je, kako kaže Slobodan Vladušić:

Prisutniji u realnom svetu upravo zato što veštinu tumačenja (pročitanog) primenjuje i na sam svet.

Osmišljavanje načina održanja učenikove unutrašnje motivacije za čitanje obavezne školske lektire zato je zadatak od ključne važnosti, a sama ta motivacija se, prilikom odabira obavezne školske lektire, može, štaviše, mora podstaći i uvažavanjem učeničkih interesovanja.

Intenzivno čitanje u osnovnoj i srednjoj školi doprinosi ne samo unapređivanju učenikove pismenosti već i kognitivnom razvoju njegove ličnosti, a ponajviše njegovim psihosocijalnim veštinama koje će uticati na stepen kvaliteta njegovog života i u kasnijem dobu.

Kako nadležnost za kreiranje nastavnih programa poseduju Ministarstvo prosvete, nauke i tehnološkog razvoja, ZUOV ali i sami nastavnici, pred njih se danas više nego ikada postavlja zadatak da na što višem nivou podstaknu sticanje i razvijanje čitalačkih veština kod dece.

Fotografije: Kimberly Farmer; Susan Q Yin; Ed Robertson