Urbano pčelarstvo - od hobija do ozbiljne društvene pojave

Uzgoj pčela i proizvodnja meda nas uvek nekako asociraju na prostranstva sa livadskim cvećem, guste šume ili njive pune sunkokreta žutih kao med dobijen od njih. Međutim, manje je poznato da u svetu postoji jak pokret urbanog pčelarstva koji je odavno prerastao dimenziju hobija i postao vid borbe za očuvanje bioraznolikosti, povezanosti čoveka sa prirodom i hranom koju dobija od nje.

Pčele iz pariske opere odletele u ceo svet

Urbano pčelarstvo je nastalo osamdesetih godina prošlog veka u Parizu. Prvi dom pčela doseljenica u veliki grad bila je čuvena Opera Garnier. Eksperiment je bio toliko uspešan da samo u Parizu trenutno postoji oko 3.000 košnica. Ova praksa se proširila na čitavu Zapadnu Evropu, a poslednjih desetak godina i na Sjedinjene Američke Države.

Sve do pre par decenija, držanje pčelinjaka bilo je univezalno zabranjeno gradskim propisima, a razlog je bila briga o dobrobiti ljudi, tj. umanjenje rizika od napada pčela koji za neke ljude može biti i fatalan. Pojavom prvih gradskih pčelara, lokalne vlasti su počele da popuštaju norme i danas je u većini gradova Zapada potrebna samo registracija košnica.

Najveća pojedinačna prepreka liberalizaciji gajenja medonosnih pčela bila je uznemirenost građana koji bi videli proces rojenja prilikom kojeg pčele izlaze iz staništa, a sam roj se deli na dva dela, od kojih jedan napušta gnezdo i formira novo. Pogled na roj žustrih insekata koji su u stanju da ubodu čoveka izazivao je strah, iako je samo rojenje u najvećem broju slučajeva bezopasno.

Priča o gajenju pčela u uslovima života u gradu je vrlo brzo dobila svoju šire ekološke, biološke, društvene i ekonomske dimenzije.

Lokalno proizvedena i dopremljena hrana

Urbani pčelinjaci se mogu držati na krovu višespratnice, u dvorištu porodičnih stambenih objekata ili u tzv. urbanim baštama - mestima u gradu koja predstavljaju samoodržive mini-ekosisteme namenjene lokalnom uzgoju hrane.

Lokalno snabdevanje hranom smatra se jednim od bitnih elemenata borbe protiv emisije ugljen-dioksida i metana, s obzirom da se lokalno dobavljena hrana ne mora transportovati, a zbog blizine proizvođača i kupca, manji su ili nepostojeći slučajevi bacanja namirnica koje uzrokuje stvaranje metana - gasa koji podstiče globalno zagrevanje planete.

Pčele i urbani biodiverzitet

Osnovna potreba pčela jeste mesto za ispašu. U zavisnosti od tipa, kvaliteta i izdašnosti ispaše, zavisi i kvalitet dobijenog meda. Tradicionalno se, bar u Srbiji, razlikuje nekoliko najzastupljenijih tipova meda: livadski, dobijen od mešavine nektara različitih samoniklih biljaka, suncokretov, borov, bagremov, lipov i drugi.

U gradu, međutim, nema klasičnih njiva, šuma i livada, ali postoji više ili manje bogat zeleni pojas i splet parkova i drugih javnih zelenih površina, a na obodima grada su pčelama dostupne i samonikle biljke karakteristične za određeno suburbano područje.

Jedna od najčešćih predrasuda je da su gradovi okruženje totalno nespojivo sa prirodom. Raznolikost biljnih vrsta po parkovima, zelenim zonama između naselja, uličnim drvoredima, igralištima i drugim mikrolokacijama je na mnogim mestima impozantna. Neke regionalne studije u Americi su utvdile da gradske pčele oprašuju do osam puta više vrsta biljaka nego njihove rođake iz predgrađa ili sa sela, što predstavlja direktan doprinos očuvanju urbanog biodiverziteta.

I ne samo to - ispostavilo se, naime, da su uslovi u kojima pčele žive u mnogim gradovima zdraviji nego u ruralnim sredinama! Tako u SAD urbane kolonije ovih vrednih insekata prave u proseku 56% meda u gradu nego na selu, a i stopa preživljavanja zime im je u njemu veća.

Najveći problemi urbanog pčelarstva

U zemljama i regionima sa već formiranom tradicijom pčelarstva u gradskim uslovima, lokalne vlasti sarađuju sa udruženjima pčelara u vezi sa planiranjem sadnje odgovarajućih biljnih vrsta kojima se pospešuje ispaša pčela. Planskom sadnjom medonosnih biljaka eliminiše se najveći prolem urbanog pčelarstva, a to je ograničenost resursa za ishranu pčela.

Drugi najveći problem je ograničenost prostora. Zbog toga se košnice najčešće stavljaju na krov solitera, gde najmanje smetaju stanarima. Drugi razlog pozicioniranja košnica na većoj visini je iskorišćavanje činjenice da je dolet pčela u potrazi za hranom i do 7 kilometara, tako da one koje uzleću sa krova imaju “bolji pregled situacije” i veće šanse da nađu dovoljno hrane. Pčelari su, kao i svugde, dužni da se staraju o kolonijama, u šta spada i obavezno prihranjivanje u slučaju da pčele nisu same uspele da nađu dovoljno hrane.

Društveni i ekonomski aspekti držanja pčela u gradu

Kao najvažniji oprašivači, pčele su ključne za opstanak ne samo samih vrsta koje oprašuju, već svih onih koji se nalaze u lancu ishrane, sve do ljudi. Držanje pčela među urbanim stanovništvom podiže svest o značaju pčela za ljuski rod. Nadalje, pčele su izuzetno osetljiv bioindikator i mogu se proučavati u naučne svrhe kako bi se ustanovio nivo kvaliteta života u gradskoj sredini, pre svega u vezi sa zagađenjem vazduha i tla.

Ironično, čovek je uspeo da uruši prirodno okruženje van grada, a da ga u gradu uzdigne na nivo gde priroda - i pčele sa njima - cvetaju. Izumiranje pčela koje je dugo godina misterija, ali je očigledno deo totalne apokalipse insekata uzrokovane mnogim faktorima, od kojih su pesticidi, monokulturna poljoprivreda i klimatske promene najvažniji. Zapravo, med je samo zgodna i ukusna nuspojava pčelinjeg rada, a njegov glavni rezultat je oprašivanje gotovo 100 biljnih vrsta.

Uzgajanje pčela u gradu ne može da zaustavi globalni pomor pčela, ali može da pomogne u sazrevanju ekološke i političke svesti globalne zajednice da bi nestanak pčelinje vrste bio nepopravljiv udarac na ljudsku egzistenciju, koja bi bila lišena konzumiranja praktično svog voća i povrća.

Pravljenje meda i drugih pčelinjih proizvoda u gradskim sredinama ima veliki marketinški potencijal ne samo u prodaji samih tih proizvoda, već i u ukupnoj orijentaciji potrošača na lokalno dobavljenu hranu. Osim što je ekološki prihvatljivija, ona je i jeftinija i zdravija jer nije zamrzavana, tretirana raznim preparatima za konzervaciju od spoljnih uticaja, za brzo sazrevanje (ili sprečavanje sazrevanja), a lakše se rešavaju i problemi skaliranja realno potrebnih količina proizvoda.

Medeni Beograd

Ležeći na na dve reke, Savi i Dunavu, sa preko 40 uređenih parkova i velikim brojem medonosnih biljaka, autohtonih i uvedenih biljnih vrsta, Beograd deluje kao odlično mesto za urbano pčelarstvo. U njemu raste veliki broj drveća lipe i to tri njene vrste: sitnolisna, krupnolisna i srebrnolisna, a njihovo cvetanje traje preko dva meseca, što je važno s obzirom na to da je lipov med među najomiljenijim kod nas.

Najveću podršku našim urbanim pčelarima daje Beogradsko udruženje pčelara koje izlazi u susret potrebama zajednice i povremeno organizuje kurseve urbanog pčelarstva za početnike. Prema rečima Stanka Rakića iz Udruženja:

“U gradu je raznovrsno bilje i taj med koji smo mi vadili ovde je polifloran, ima toliko raznovrsnog polena, a prošle godine smo radili analizu u centru za ispitivanje namirnica i med je besprekorno čist."

Notorno beogradsko zagađenje vazduha ipak uzima svoj danak, ne u medu, već u životima samih pčela koji su u proseku za 5-6 dana kraći u gradu nego na selu (10-20% prosečnog životnog veka).

Prvo stecište urbanog medonosnog Beograda bilo je na Dorćolu, u blizini Dunava. U prvom medu koji je 2020. ubran iz samog centra, a ne iz nekog od prigradskih naselja, dominiraju lipa i zova, ali je vrcan i med od moringe koji se smatra zdravijim čak i od svetski najčuvenijeg novozelandskog Manuka meda.

Jula 2022. godine, beoradske pčele dobile su još jedan urbani dom - namenski izgrađene košnice koje su oplemenile prostor tržnog centra Ada Mall. Zaposleni i posetioci Ada Malla svakodnevno posmatraju kako vredne radilice pronalaze cvetne bašte i drveće na terasama tržnog centra, kao i na obližnjoj Adi Ciganliji i kako se nakon toga redovno vraćaju u svoje košnice na krovu Centra.